Het laatste oorlogsjaar
Zondag 17 september 1944 landen tienduizenden parachutisten bij de bruggen over de rivieren en kanalen tussen de Belgische grens en Arnhem. Op hetzelfde moment rukken grondtroepen op vanaf de Belgische grens. Dat is de start van operatie Market Garden. Het Rijk van Nijmegen wordt bevrijd, maar blijft nog vele maanden frontgebied. De gevolgen zijn groot: duizenden doden, tienduizenden burgers op de vlucht, enorme verwoestingen. Het laatste oorlogsjaar in kaarten, foto’s en dagboekfragmenten.
5 september 1944
Dolle Dinsdag
Marie van Kessel (52) heeft een kruidenierswinkel nabij de Molenberg in Wijchen en schrijft over Dolle Dinsdag:
‘De gehele week is het onrustig geweest. Vele treinen zijn hierlangs gekomen. De hele weermacht trekt in de richting van Nijmegen. Ook over Alverna heeft het dag en nacht gereden. (…) Hier in Wijchen is het ook zeer onrustig geweest. De naar de grens trekkende Duitsers namen alles mee wat hen bruikbaar leek en de mensen langs de grote wegen hadden het maar te geven. Ook vele fietsen werden ontnomen. Bij en in de fabriek van Mes waren vele goederen opgeslagen. Ze verlangden dat de mensen hier die goederen met paard en wagen naar de trein zouden rijden. Er werd geweigerd en de Duitsers dreigden de hele fabriek in de lucht te laten vliegen. Toen werd besloten de goederen op te laden en is dat onheil voorbij gegaan.’
Colonne Duitse wagens met paarden, op of omstreeks 5 september 1944. Op de voorgrond kijken Nijmeegse burgers toe. Foto: Collectie Gelderland.
20 september 1944
Market Garden
Wijkzuster Josepha Geeve (39) gaat op 20 september op pad om een paar honderd meter van de Waalbrug in Nijmegen gewonden te verzorgen:
‘In de stad wordt het met het uur akeliger. Het is bijna niet meer te doen. Overal om ons heen wordt er geschoten. De Duitsers staan als uitgehongerde dieren, van alles, wat zij maar te pakken kunnen krijgen, te eten; met de ene hand op het geweer geleund, met de andere een appel of een peer vasthoudend en van tijd tot tijd ervan happend en maar loerend of er iets verdachts is. Als wij onderweg zijn begint het granaten te regenen. Heen en terug, het giert om ons heen en slaan links en rechts in. Toch besef ik het grote gevaar niet waarin wij verkeren.’
Straatbeeld met de verwoesting van de bevrijding, gezien vanuit de Lange Burchtstraat. Links van het midden Wintersoord, rechts het verwoeste pand van de diaconie van de NH-gemeente. In het midden een Brits anti-tankkanon. Foto: Collectie Gelderland.
10 oktober 1944
Nijmegen frontstad
Fine Oostendorp-Eppink (38) zit op 10 oktober al drie weken met haar gezin in een schuilkelder in Bottendaal:
‘Even moet ik jullie nauw beschrijven, hoe die schuilkelder er uitziet en waar die gelegen is. Schuin tegenover slagerij Van Kempen in de Stephanusstraat is een grote poort, die poort ingetreden ziet men een hele grote tuin. Midden in die tuin staat een schuilkelder en die is 2 meter breed en 6 meter lang, alles van binnen is stro, een flinke ingang en een nooduitgang. Dit is de hele schuilkelder, dus ge ziet heel primitief, maar we voelden er ons veilig in, en dat was in deze weken heel wat waard (…) wanneer het iets rustig is gaan we met onze kinders de tuin in, maar dan ineens hoort men weer luchtgevechten of projectielen en vliegt de kelder in. Ge begrijpt dat het zeer behelpen is geweest, maar we leven nog.’
Mensen in de schuilkelder, gelegen onder de elektriciteitscentrale. Foto: Collectie Gelderland.
18 oktober 1944
Evacuatie
Jan Rosendaal (20), een boerenzoon uit Millingen aan de Rijn, moet op 18 oktober op last van de Duitsers evacueren:
‘Om circa acht uur vertrokken we na afscheid genomen te hebben van de ingekwartierde Duitsers. Paul, de anders zo diefachtig heerschap, huilde als een kind. Dan gingen we op weg. Ik was de laatste die afscheid nam van ons huis. Van Fritz Lange kreeg ik nog de veldfles. Onderweg namen we afscheid van de Millingenaren die alle ook reisvaardig naar het veer togen. In de kom van ’t dorp werd even gewacht op enige andere karren die met ons via Emmerik naar Zevenaar zouden gaan. Ongeveer half tien passeerden we met vijf karren de grens en was onze tocht naar den vreemden begonnen.’
De familie Breukers uit Millingen op weg tijdens de evacuatie van 1944. Foto: Collectie Millings Jaarboek / familie Breuking.
7 februari 1945
Inundatie omgeving
Aannemer Theo Thunissen (42) kijkt op 7 februari vanaf de stuwwal naar de Ooijpolder:
‘We hadden overdag op de Batavierenweg al waargenomen dat de Duitsers de Waaldijk bij Leuth hadden doorgestoken waardoor de gehele Ooij zover men kan zien onder water gekomen is. Volgens de Canadese kapitein was dit voor hen bij een mogelijk offensief wel lastig, maar van den anderen kant had het ook weer zijne voordelen dat waar het water is de Duitsers niet kunnen zijn en de flanken aan de zijde van het water natuurlijk beveiligd zijn. Met dit al wordt de verwoesting in onze omgeving hoe langer, hoe groter. Hoeveel boerderijen en steenfabrieken zouden er nu weer onherstelbaar verwoest worden, wat zal er de eerste jaren van de landerijen en al wat er op is terechtkomen? Het is misschien kinderachtig maar ik wil bekennen dat me, toen ik op de Batavierenweg stond en dit alles overdacht, de tranen over de wangen liepen.’
8 februari 1945
Rijnlandoffensief
Dr. Adrianus Henneman (51), directeur van sanatorium Dekkerswald, beleeft op 8 februari het begin van operatie Veritable:
‘Precies vijf uur in den morgen klonk een licht schot, dat wel het sein bleek te zijn voor de ons aangekondigde kanonnade: dit werd het groote offensief van Monty! Het moeten 1250 kanonnen geweest zijn, die de kakophonie begonnen. Dit was nu werkelijk oorverdoovend. Men kon elkaar buiten alleen door hard schreeuwen verstaanbaar maken. (…) Een mist van kruitdamp hangt om Dekkerswald en temidden van die mist ziet men de priemende vlammen van de honderden kanonnen. De ruiten trillen voortdurend, men ziet werkelijk het huis bewegen en ‘trillen op zijn grondvesten’. (…) De stemming van de patiënten is die van dankbare opluchting en van enthousiasme om de ongeëvenaarde sensatie.’
Twee tanks voor hotel De Oude Molen aan de Molenweg in Groesbeek tijdens operatie Veritable. Foto: Collectie Gelderland
RIJNLANDOFFENSIEF
Het doel van operatie Market Garden, een snelle opmars naar nazi-Duitsland, blijft in september 1944 buiten bereik. Wel is het Rijk van Nijmegen bevrijd. Hier verzamelen zich begin 1945 zo’n 500.000 geallieerde soldaten, samen met 1.000 kanonnen en 34.000 voertuigen. Op 7 februari 1945 start het Rijnlandoffensief, op 24 maart steken de geallieerden bij Wesel de Rijn over. Daarmee is de laatste Duitse verdedigingslinie geslecht en ligt de weg open naar Berlijn.
Infographic: Louman & Friso ontwerpbureau
23 april 1945
Terugkeer
Pastoor Hendricus Hoek uit Breedeweg komt 23 april terug in Groesbeek:
‘Ga ’s avonds op een geleende fiets de Grafwegen op. Het ziet er afgrijselijk uit. Een enkel bewoonbaar huis. Er wonen nochtans reeds meerdere gezinnen.’
Vier dagen later: ‘Vind tussen het puin van de pastorie het gehavende kasboek van de kerk. Er arriveren enige mensen uit België: de mijnen niet. Ga naar de Kiekberg: tel een twintig dode, halfvergane soldaten. Droevig toneel. Het bos van de baron is aan flarden geschoten. Alom loopgraven, mijnen en munitie: onder de stromende regen terug.
De resten van pastorie en parochiekerk in Groesbeek-De Horst. Foto: Collectie Gelderland.
5 mei 1945
Bevrijding
Student Bert Schretlen (25) gaat ’s middags 5 mei de stad in:
‘Nog nooit zag ik zoveel vlaggen. Ieder huis juicht en wapperend hangen de Nederlandse kleuren uit. Op het Keizer Karelplein is het zwart van de mensen die naar het verkeer staan te kijken. De Graafseweg is versierd met wimpels over de straat. Een muziekkorps van de Canadezen (…) marcheert langs ons heen. De mensen rekken zich uit en in de Molenstraat staat ’n haag van mensen 8-10 man dik, in ’n zeer lange ovaal opgesteld, waartussen het muziekkorps statig heen en weer marcheert. Na iedere mars juicht de menigte, de handen gaan omhoog. Tot slot komt het ‘God save the King’. En dan gaan de duizenden mensen in drommen naar de Grote Markt, waar reeds andere duizenden staan op het geraamte van V. en D. Er gaan geruchten dat de koningin komt, maar helaas zijn het loze geruchten.’
Een enorme mensenmassa op de Grote Markt in Nijmegen tijdens de bevrijdingsfeesten. Op de achtergrond het ‘skelet’ van het warenhuis van Vroom & Dreesmann. Foto: Collectie Gelderland.
Liberation Route
Op 5 mei 1945 capituleert het Duitse leger in Nederland. Op 8 mei geeft nazi-Duitsland zich finaal over aan de geallieerde strijdkrachten en is de Tweede Wereldoorlog in Europa voorbij. De bevrijding wordt in Nederland, maar ook
elders, uitbundig gevierd. In de maanden daarna keren de vele evacués terug naar huis. De Liberation Route Europe herinnert aan de geallieerde bevrijding van Europa in 1944/1945.
Infographic: Louman & Friso ontwerpbureau