Kunnen we iets echt op waarde schatten als we niet weten hoeveel moeite het heeft gekost om het te verkrijgen? Waarschijnlijk niet. Zo is het ook met onze vrijheid. Voor de meeste mensen is die vanzelfsprekend. En het zou voor iedereen vanzelfsprekend moeten zijn om in vrede en veiligheid te kunnen leven, maar dat is het niet.

In onze wereld van nu niet en 80 jaar geleden al helemaal niet. 80 jaar geleden, met het einde van de Tweede Wereldoorlog, hervonden we onze vrijheid tegen een enorme prijs van verwoesting, pijn en verdriet. En daar was men zich TOEN terdege van bewust. Maar dat was 1945. Hoe is dat vandaag, in 2025, nu we 80 jaar vrijheid vieren?

De komende periode worden er weer veel activiteiten georganiseerd in het Rijk van Nijmegen en landelijk; zowel herdenkingen als bevrijdingsfeesten. We nodigen alle bewoners en bezoekers van de regio van harte uit om hieraan deel te nemen. Om de verhalen van toen tot je door te laten dringen, om vrede en vrijheid bewust te ervaren. Neem een kijkje op de Militaire Begraafplaats in Groesbeek bij ‘The Faces of Groesbeek’, of bezoek een van de vele bevrijdingsfeesten in de regio. Misschien wil je het Bevrijdingsvuur ophalen in Wageningen op 4 mei, of ben je die avond om 20.00 uur twee minuten stil.
Als we ons realiseren - al is het maar een beetje – wat de mensen van toen hebben opgeofferd voor onze vrijheid nu, kunnen we deze echt op waarde schatten en vieren. Herdenken en vrijheid vieren zijn daarom twee kanten van dezelfde medaille.

Wij willen alle organisaties en vrijwilligers bedanken die een bijdrage hebben geleverd, of nog gaan leveren, aan het programma ‘80 jaar Vrijheid’. De jongere generaties nodigen we vooral uit om mee te doen.
Om recht te doen aan het leed van onze stad- en dorpsgenoten in oorlogstijd, is het aan ons allen om de herwonnen vrijheid te koesteren. Laten we ons ook nu en in de toekomst samen blijven inzetten om de vrede en vrijheid te bewaren en bewaken.

Namens alle burgemeesters van het Rijk van Nijmegen,



Lees de achtergrondverhalen met het thema Bevrijding en Herdenken hieronder.

Foto: Detail uit het werk van Anselm Kiefer (Stedelijk Museum Amsterdam).

Kennis over WO2 belangrijk, ook voor nieuwe generaties

‘Wann wird man je verstehen?’ Zal men het ooit leren? Een kernzin uit het anti-oorlogslied ‘Sag’ mir wo die Blumen sind’. Een lied dat grote bekendheid kreeg door de vertolking van Marlene Dietrich. Het is onder de titel ‘Where have all the flowers gone’ in 1955 geschreven door de Amerikaanse folk singer-songwriter Pete Seeger. Voor de Duitse schilder Anselm Kiefer was het vorig jaar de inspiratie voor het maken van een gigantisch schilderij dat nu in Amsterdam te zien is bij een gelijknamige tentoonstelling. Kiefer is geboren in het Zuid-Duitse Donaueschingen, twee maanden voor het einde van de Tweede Wereldoorlog in Europa. In zijn werken houdt hij zich intensief bezig met het verwerken van die oorlog en in het bijzonder met de duistere rol van Duitsland in die oorlog. Hij hoopt dat zijn land ervan geleerd heeft. Meer dan ooit is zijn werk actueel.

Tachtig jaar na de Tweede Wereldoorlog blijkt de oorlog nog steeds een grote schaduw te werpen op ons bestaan. De oorlogen in Oekraïne en in Gaza vinden hun wortels in de bloedige strijd van het Rode Leger tegen de nazi’s en in de gruwelen van de Holocaust. Kennis hiervan is essentieel voor het begrijpen van het heden. Organisaties als de Verenigde Naties, de NAVO en de Europese Unie komen voort uit de wens om een nieuwe catastrofale oorlog te voorkomen en de vrede te bewaren. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en het Internationaal Gerechtshof moeten sinds 1945 de grondslagen voor de internationale rechtsorde waarborgen.

Maar de Pax Americana, die onder garantie van de Verenigde Staten zorgde voor een langdurige vrede in de westerse wereld en onder druk van datzelfde land een belangrijke stimulans vormde voor de naoorlogse dekolonisatie, lijkt nu niet meer vanzelfsprekend. Kennis over het grootste internationale conflict uit de wereldgeschiedenis is daarom juist nu van grote betekenis. Het is essentieel voor onze bestaansverheldering. Hoe willen we dat onze wereld er uitziet? Welke normen en waarden vinden wij belangrijk? Welk belang hechten we aan vrede en vrijheid? En hoe definiëren wij die vrijheid? De beantwoording van deze grote vragen kunnen niet zonder de kennis over de Tweede Wereldoorlog.

Het wordt al jaren gezegd: met het verdwijnen van de laatste ooggetuigen wordt herinnering aan de Tweede Wereldoorlog geschiedenis. Deze geschiedenis blijkt allerminst een voltooid verleden tijd. Het is een verleden dat zijn sporen heeft nagelaten in de volgende generaties en komt zowel in politiek als in cultuur tot uitdrukking. Ook na het overlijden van de laatste getuige. Daarnaast zijn er het landschap en de plaatsen waar de oorlog zich afspeelde. Zij zijn de blijvende getuigen en herinneringsplaatsen, maar hebben mensen nodig om hun verhaal te vertellen.

De stad en het Rijk van Nijmegen hebben talrijke plaatsen waar deze verhalen verteld kunnen en moeten worden. In het laatste oorlogsjaar heeft deze regio de oorlog diepgaand meegemaakt. Hierbij was de landsgrens met Duitsland verworden tot een frontlijn waarbij het Kleverland een spiegel was van het oorlogsleed in Nederland. Niet alleen Nijmegen en dorpen als Groesbeek en Leuth zijn zwaar getroffen door het strijdgeweld, steden als Kleve, Kranenburg, Goch en over de Rijn Emmerich en Wesel zijn voor driekwart of meer weggebombardeerd of weggeschoten. Aan weerszijden van de grens zijn in deze regio meer dan twintigduizend burgers en Amerikaanse, Duitse, Canadese en Britse militairen omgekomen en begraven. Tienduizenden burgers - Nederlanders, maar ook Duitsers - moesten hun huizen verlaten en vluchten voor het oorlogsgeweld, terwijl anderen noodgedwongen een half jaar leefden in schuilkelders.

In het Vrijheidsmuseum in Groesbeek wordt deze geschiedenis van oorlog en vrijheid aan beide zijden van de grens belicht. Het verhaal over de uitholling van de democratie, het verdwijnen van de rechtsstaat en de vestiging van een totalitair onderdrukkingsregime en over de strijd hiertegen - voor het herstel en behoud van vrijheid – vinden hun paralellen in de actualiteit.

Niet alleen in het museum en het infocentrum is deze geschiedenis
te zien en te beleven. Het landschap met zijn steden en dorpen in het Rijk van Nijmegen en het Kleverland zijn beladen met de verhalen van tachtig jaar geleden: over het verdwijnen van vrijheid, de vervolging van Joden, de verwoesting van steden, vluchtelingen en tot arbeidsslaven gemaakte Nederlanders. Er zijn ook verhalen die vergeten dreigen te worden, zoals dat over Russische en Oekraïense krijgsgevangenen in Kleve, of dat van de dorpen Nierswalde en Reichswalde nabij Kleve, ontstaan als nederzettingen van Heimatvertriebene uit het voormalige oostelijke deel van Duitsland. Het is van belang deze verhalen te vertellen en het van oorlog beladen landschap een stem te geven.

Anselm Kiefer maakt reusachtige schilderijen van landschappen die vol zijn van symboliek, van de zwaarte van het Duitse oorlogsverleden. Het zijn Mahnmalen, vermaningstekens, die ons waarschuwen. Wij moeten luisteren naar dit verleden. Dictatuur en democratie. Onderdrukking en verzet. Dwang en vrijheid. Oorlog en vrede. Verwoesting en wederopbouw.

Het zijn steeds begrippenparen waarbij tegenover het kwaad een boodschap van hoop staat. Toch dienen wij te beseffen dat we voor een werkelijk goed begrip niet in zwart-wit moeten denken. Dictatuur en onderdrukking zijn er niet van de ene dag op de ander, het is een sluipend kwaad waarbij stapje voor stapje de rechtsstaat wordt afgebroken. Ook in de keuzes en overwegingen die mensen maken zijn er veel meer schakeringen dan alleen goed of fout.

In een wereld waarin democratie, vrede en vrijheid steeds minder vanzelfsprekend lijken te zijn, is het nodig om vooral ook de jongere generaties te doordringen van de gevolgen die het verwaarlozen en het minachten van deze kernwaarden in het verleden hebben gehad. Zullen wij het ooit leren? Wellicht niet, maar het herdenken helpt om niet te vergeten, zoals de bloemen, de klaprozen op de slagvelden van de Vlaanderen ons herinneren aan de duizenden soldaten die daar sneuvelden. Wann wird man je verstehen?


De auteur van dit artikel, Joost Rosendaal, is bijzonder hoogleraar geschiedenis van oorlog en vrijheid in het Nederlands-Duits grensgebied vanwege het Vrijheidsmuseum aan de Radboud Universiteit, Nijmegen.


Zullen wij het ooit leren?

Foto: Stefan Skotnicki (Eveline van Elk).

Stefan Skotnicki (90) wil jongeren blijven vertellen over de Holocaust

De verschrikkingen van de Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog mogen nooit van ons netvlies verdwijnen, vindt Stefan Skotnicki (90). Hij vluchtte als kleuter voor de nazi’s en wil jongeren blijven vertellen hoe vreselijk de Holocaust was. Zeker gezien de ontwikkelingen in de wereld. Jarenlang vertelde hij zijn verhaal op scholen, sinds maart ook in het boek ‘Mijn twee moeders’.

‘Zodra we morgenochtend de deur uitlopen, mag ik niemand meer aankijken. ‘Met niemand praten, niet spelen met andere kinderen,’ zegt mijn vader. ‘Alleen met Zosia,’ zegt mijn moeder. Ze vertelt dat niet alleen ik gevaar loop, maar Zosia evengoed.’

Het is een aangrijpend citaat uit het boek ‘Mijn twee moeders’ van
Stefan Skotnicki uit Nijmegen. Zijn boek verscheen in maart en vertelt over zijn leven als kind in Polen. Nadat duidelijk is dat de Duitsers het op de Joden hebben gemunt, sturen zijn ouders hem weg met hun kindermeisje en goede (katholieke) vriendin Zosia. Zij neemt de 5-jarige Stefan onder haar hoede als haar zoon. Ze proberen nergens op te vallen, onzichtbaar te zijn. Stefan mag met niemand praten. Hun vlucht is levensgevaarlijk en ze zijn voortdurend onderweg. Hoe het met zijn ouders gaat, weet hij heel lang niet.

‘Ik ben een eenling, opgegroeid tussen volwassenen en zonder vriendjes. Ik mocht jarenlang geen contact hebben met leeftijdsgenootjes.’

Nu hij ouder is, komen de herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog meer en meer naar boven, vertelt Skotnicki in zijn woonkamer in de Nijmeegse wijk Hazenkamp. Hij verontschuldigt zich dat hij soms niet helemaal goed uit zijn woorden komt in het Nederlands.

Het zijn de leeftijd en de emoties die naar boven komen als hij over de Holocaust praat. Maar hij wil er over blijven vertellen, zo lang hij kan. Dat vindt hij belangrijk.

Stefan Skotnicki, foto’s uit zijn jeugdjaren (Eveline van Elk).


Skotnicki woont sinds 1969 in Nijmegen, nadat hij met zijn vrouw en twee kinderen uit Polen vluchtte voor het communistisch regime. Hij werkte tientallen jaren bij het Radboudumc als hoogleraar en hart- en vaatchirurg. Daarnaast is hij actief binnen het 4 en 5 mei comité in Nijmegen. Hij bezocht veel scholen in de regio om de leerlingen over zijn herinneringen te vertellen, inmiddels staat zijn gezondheid dat niet meer toe.

Het verhaal van Skotnicki is heftig voor de scholieren om te horen. “Het was elke keer weer spannend, omdat je niet weet hoe de leerlingen zullen reageren. En het is boeiend om te horen wat hen bijblijft van mijn verhaal. Vaak valt hen op dat ik zo eenzaam was, dat ik geen vrienden kon maken. Je hebt vrienden nodig en mensen waar je op kunt vertrouwen, geven de leerlingen terug.”

Steeds minder mensen hebben nog persoonlijke herinneringen aan wat zich tussen 1940 en1945 heeft afgespeeld. Skotnicki wil dat de verhalen worden doorgegeven aan toekomstige generaties. Daarom liet hij zijn eigen levensverhaal optekenen in een boek. “Ik heb het overleefd, mijn ouders gelukkig ook. Mijn verhaal is verder niet zo bijzonder. De gruwelen van de Holocaust, de ontmenselijking van mensen, zijn dat wel. Het allerbelangrijkste is dat wij niet onverschillig worden. Ik noem dat het elfde gebod.”


niet gerust op. “Het is gebeurd, dus het kan weer gebeuren”, verwijst hij naar de woorden van de Italiaanse schrijver Primo Levi, die Auschwitz overleefde.


Als Skotnicki tegenwoordig het nieuws volgt, maakt hij zich zorgen. “Vrijheid van meningsuiting betekent niet dat alles mag en kan. Hoe verhoudt de vrijheid van meningsuiting zich tot antisemitisme? Je kunt niet alles zeggen. Het indoctrineren van mensen is zó gebeurd. Voor je het weet heb je het tegenovergestelde van vrijheid. Ik vind dat enorm zorgwekkend.”

De moeder van Skotnicki, Hania, vond haar zoon Stefan en Zosia tijdens de oorlog terug. Zij wist te ontsnappen uit een rijdende trein die op transport was naar een vernietigingskamp. Moeder Hania regelde valse identiteitspapieren met de naam Skotnicki. Na de oorlog besloten ze deze naam aan te houden. Zijn vader overleefde de vernietigingskampen Auschwitz en Mauthausen. Zosia is altijd als een tweede moeder gebleven voor Skotnicki. Ze bleef bij het gezin wonen en ontfermde zich voor de rest van haar leven over hem. Toen hij met zijn gezin Polen ontvluchtte, bleven zijn twee moeders achter in zijn thuisland. Hun foto’s staan nog altijd op het tafeltje naast hem, hij spreekt met warme woorden over hen en heeft in zijn hart een ruime plek voor beiden. Het boek ‘Mijn twee moeders’ heeft hij opgedragen aan zijn vier kleinkinderen. Zij zijn degenen die de verhalen van opa Skotnicki levend kunnen houden.

‘Het is gebeurd, dus het kan weer gebeuren’ 

Foto: Lies Wesseling bij het graf en een foto van Jack Ernest Elliott (Eveline van Elk)

Zoektocht Nijmeegs ‘bevrijdingskind’ naar Frans-Canadese vader na 80 jaar niet ten einde

September 2024.
Lies Wesseling (79 jaar), krijgt een portret gemaild van een Frans-Canadese militair, mogelijk haar vader. Jack Ernest Elliott, gesneuveld op 3 maart 1945, begraven op de Canadese Oorlogs­begraafplaats in Groesbeek. Als zij de foto ziet is Lies direct overtuigd: ‘Dit is hem!’ Maar het pakt anders uit. Het verhaal van een zoektocht, die na 80 jaar nog niet ten einde is.

Terug naar januari 1945. Nijmegen is, net als grote delen van Brabant en Limburg in september 1944 bevrijd tijdens de geallieerde operatie Market Garden. Sindsdien ligt de stad in de frontlinie, en is ze één grote legerplaats. Van hieruit willen de geallieerden een nieuwe poging wagen nazi-Duitsland te verslaan. Tot die tijd zijn Canadese en Britse militairen ingekwartierd in scholen, openbare gebouwen of bij particulieren. Ze vermaken zich in de Keizerstad in bioscopen en danstenten. De Nijmeegse jonge vrouwen zijn gek op deze stoere mannen in hun strakke uniformen, en andersom. Met als gevolg talloze affaires en relaties.

Een 30-jarige vrouw uit Nijmegen-Oost raakt rond de jaarwisseling van 1945 zwanger van een Canadese militair. Dat kind, een meisje, wordt op 12 september 1945 geboren. Haar moeder staat de baby direct na de geboorte af en moet beloven nooit naar haar kind op zoek te gaan.

De pleegouders geven het meisje de naam Elisabeth, genoemd naar een dochter die begin 1944 bij een huisbrand om het leven kwam. 

Het meisje groeit op met zeven broers en zussen, die veel ouder zijn. Ze weet niet beter dan dat ze een ‘nakomertje’ is. Aan de vooravond van haar huwelijk, in december 1968, roept haar ‘vader’ haar bij zich om iets belangrijks te vertellen. Ze is niet hun dochter, maar een aangenomen kind. Hij vertelt het om te voorkomen dat ze dit in haar trouwboekje moet lezen.

Ruim een halve eeuw later vertelt Lies Wesseling: “Dat verhaal kwam voor mij als een complete verrassing. Maar een schok was het niet. Er vielen plots dingen op hun plek. Mijn ‘moeder’ was al op leeftijd toen ze mij kreeg. Ik wilde ook nooit bij haar op schoot zitten. In het gezin ging ik mijn eigen weg, maar heb het daar hartstikke goed gehad.”
Na haar trouwfeest gaat Lies op zoek naar haar biologische moeder. Via het bevolkingsregister komt ze aan haar naam, gegevens (geboren in 1914) en adres. Ze schrijft een brief, haar moeder antwoordt met als aanhef ‘Geachte mevrouw’. Ze verwijst naar de belofte om geen contact te zoeken met haar dochter en schrijft dat ze inmiddels getrouwd is en twee kinderen heeft die van dit alles niets weten.

Wel geeft ze informatie over de biologische vader van Lies: een Frans-Canadese ordonnans uit Montreal, die tijdens een gevaarlijke missie in Duitsland sneuvelde. Zijn naam: E. Elliott. Ze heeft geen legernummer, foto of andere tastbare herinneringen: alles weggedaan. Ze sluit af met het verzoek aan Lies geen contact meer te zoeken.
In oktober 1993 besluit Lies toch nog een poging te wagen. “Ik ben naar haar huis gereden met een boeket bloemen, met daarin een briefje met een boodschap: ‘Ik wacht vijftien minuten buiten in de auto. Als de deur dan niet open gaat, rijd ik weg en zal je verder niet meer lastig vallen.’ De deur ging niet open.”

Naspeuringen bij de gemeente, de Oorlogsgravenstichting en andere instanties brengen haar niet verder.
In september 2024 loopt Lies bij de herdenking van ‘80 jaar Market Garden’ toevallig een oud-officier van Defensie tegen het lijf, met ‘Canadian Liberation’ op zijn mouw. Zij vertelt hem haar verhaal. Weinig later krijgt ze een mail van hem. Op de Canadese Begraafplaats ligt een E. Elliott begraven, die aan de summiere gegevens voldoet. Bijgevoegd een link naar het digitale monument van Faces to Graves met informatie over de Frans-Canadese militair.

Faces to Graves helpt haar met de zoektocht naar nabestaanden en vindt een volle neef van Elliott. Er wordt DNA afgenomen bij zowel Lies Wesseling als deze verwanten van de gesneuvelde Frans-Canadese militair. Lies durft bijna niet te twijfelen: ‘Ik keek hem op de foto in de ogen, dit moet mijn vader zijn.”
Eind maart volgt de uitslag van het DNA-onderzoek. Dat wijst uit dat Lies Wesseling voor 45 procent Frans bloed heeft, maar een ‘match’ met de nazaten van Elliott is er niet. De teleurstelling bij Lies Wesseling is groot, maar zij besluit haar zoektocht voort te zetten.

In Nederland werden in de jaren 1945 tot 1947 zo’n 7.000 ‘bevrijdingskinderen’ geboren, uit relaties tussen geallieerde soldaten en Nederlandse vrouwen. Ze wisten elkaar aan het eind van de oorlog goed te vinden. De soldaten waren vaak al maanden van huis, het einde van de oorlog was in zicht. De Nederlandse meisjes vielen voor de stoere bevrijders, die bovendien strooiden met sigaretten, kauwgom, chocolade en nylons. Een bekend liedje uit die tijd: ‘Trees heeft een Canadees’.



Lies weet nog niet wie haar vader is

De families Langens-Jans en Jans-Frieling bij de terugkeer in hun huis aan de Steenheuvelstraat in Leuth, voorjaar 1945. Foto: Stichting Leuth, weet u nog?

Balans van de oorlog: duizenden slachtoffers, enorme verwoestingen.

Nijmegen, mei 1945, nu 80 jaar geleden. De oorlog is eindelijk voorbij. Er is vreugde om de herwonnen vrijheid en het einde van jaren van angst en oorlogsgeweld. Tegelijkertijd is er groot verdriet om het verlies van dierbaren en de verwoesting van de stad. Onzekerheid ook om het lot van familie en vrienden, die zijn weggevoerd en (nog) niet teruggekeerd: Joden, verzetsmensen, dwangarbeiders.

De Keizerstad is zwaar getroffen door de Tweede Wereldoorlog. Het Amerikaanse bombardement van 22 februari 1944 eiste bijna 800 burgerslachtoffers en verwoestte een groot deel van de binnenstad. De gevechten om de Waalbruggen in september 1944 deden daar nog een schepje bovenop. Op 20 september 1944 werd Nijmegen weliswaar bevrijd, maar de stad lag nog tot half maart 1945 onder vuur.

Als in mei 1945 de oorlog voorbij is, kan de balans worden opgemaakt: ongeveer 2.200 doden, 5.500 gewonden. Totaal verwoest zijn 2.260 huizen, 400 zakenpanden, 60 straten en 7 kerken. Daarnaast zijn nog 13.000 huizen zwaar beschadigd. Kille cijfers, die onderstrepen dat vrijwel elke Nijmeegse familie op een of andere manier getroffen is.

In mei 1945 is het meeste puin geruimd. De eens zo knusse binnenstad is veranderd in een grote, kale vlakte, omgeven met ruïnes. "Het hert is d’r uut", zullen de Nijmegenaren zeggen.
De woningnood is groot. Al voor de oorlog had Nijmegen een flink tekort aan (betaalbare) huurwoningen. Dat is door de verwoestingen in de laatste oorlogsjaren alleen maar toegenomen. Duizenden zijn voor onderdak aangewezen op schuilplaatsen, openbare gebouwen of inwoning bij ouders of kinderen.

In de plaatsen rond Nijmegen is de situatie zo mogelijk nog ernstiger, met name aan de noord- en oostflank. De stad Nijmegen werd in de oorlog niet geëvacueerd, hoewel duizenden de stad ontvluchtten vanwege het oorlogsgeweld.

Het gebied tussen Nijmegen en de Duitse grens was van september 1944 (operatie Market Garden) tot half maart 1945 frontgebied. Er werd hevig gevochten. De inwoners van plaatsen als Groesbeek, Leuth, Ooij en Millingen moesten evacueren. Voor een paar dagen, verwachtten ze. Het werden maanden. De Duitsers lieten de Ooijpolder en de Duffelt, net als de Betuwe, onder water lopen als verdedigingslinie.

In het late voorjaar en de zomer van 1945 kunnen de evacués terug naar huis. Wat ze aantreffen is nauwelijks te beschrijven. Huizen zijn verwoest of leeggeplunderd.

Vloeren, deuren en kozijnen zijn opgestookt of gebruikt voor militaire stellingen, de regen heeft vrij spel door de kapotte daken. In de polders heeft het rivierwater zijn verwoestende werk gedaan.

In Groesbeek is geen huis onbeschadigd, 41 procent van de huizen is onbewoonbaar. Een ooggetuige: “De omwoelde aarde van Groesbeek was bedekt onder een zee van klaprozen, waaronder evenwel duizenden landmijnen schuilden. Tussen de klaprozen lagen dode runderen en lijken van soldaten van verschillende nationaliteiten.”

Het duurt nog tot ver in de jaren ’50 voor Nijmegen en de omliggende plaatsen weer enigszins zijn opgebouwd en de woningnood is getemperd.

Feest op de Grote Markt in Nijmegen bij de komst van prinses Juliana op 2 juni 1945. Op de achtergrond het skelet van het verwoeste pand van Vroom & Dreesmann. Foto: RAN


Een iconische foto: feest op de Grote Markt in Nijmegen bij het bezoek van prinses Juliana op 2 juni 1945. Rijen Nijmegenaren staan gevaarlijk hoog op het betonnen skelet van de verwoeste winkel van Vroom & Dreesmann. Beneden, op het plein, brengen schoolkinderen een zanghulde.
Het einde van de oorlog en de herwonnen vrijheid worden ook in Nijmegen uitbundig gevierd. Vanaf 5 mei 1945, Bevrijdingsdag, is het twee weken feest in de stad. Er zijn optochten, er wordt gedanst op pleinen en straten. Een paar weken later, bij de komst van prinses Juliana op 2 juni, loopt heel Nijmegen uit.

Na de Duitse capitulatie op 8 mei 1945 melden zich vele tienduizenden Nederlandse dwangarbeiders, krijgsgevangenen en overlevenden van de concentratiekampen voor repatriëring. De Nederlandse rege­ring en het Militair Gezag zijn niet op die taak berekend. Dagblad De Gelderlander spreekt er op 17 mei 1945 schande van dat de Nederlanders in de kampen moeten wachten op terugkeer: “België was na enkele dagen met niet minder dan 40 trucks reeds in Dachau. Waarom kunnen wij dat niet?” De oproep tot actie heeft resultaat. In mei, juni en juli 1945 organiseren o.a. oud-illegale werkers en leden van de Binnenlandse Strijdkrachten circa vijftien ophaaltochten en worden duizenden overlevenden met trucks en verhuiswagens teruggehaald naar Nederland.

Een transport met ex-gevangenen uit Dachau is terug op Nederlandse bodem. Tijd voor een groepsfoto bij de grensovergang in Beek. Foto: RAN?Vrijheidsmuseum


In Nijmegen en omgeving is na de oorlog grote behoefte aan stenen, dakpannen, ramen en deuren, gereedschap, maar ook aan meubilair, beddengoed, kleding, pannen, serviesgoed, vensterglas, timmerhout. Eigenlijk aan alles.

Eind 1945 biedt de landelijke Hulp­actie Roode Kruis (H.A.R.K.) verlichting. Bewoners van regio’s die niet of nauwelijks te lijden hadden onder de oorlog, worden gevraagd spullen in te zamelen voor de regio’s in nood. Zo adopteren de Haarlemmers Nijmegen en Venray. Ook andere plaatsen schieten te hulp, tot in België, Denemarken, Zwitserland, Zuid-Afrika en de Verenigde Staten aan toe. Uit de hulp die inwoners van Albany, hoofdstad van de staat New York, Nijmegen bieden, ontstaat een vriendschapsband, die tot op de dag van vandaag voortduurt: de Friendship Albany Nijmegen (FAN).

Transportwagens staan in Haarlem klaar met hulpgoederen voor Nijmegen en Venray. Foto: Beeldcollectie gemeente Haarlem 


In Millingen spelen kinderen langs de Rijn bij een gestrande Duitse Biber (bever), een miniduikboot. Na de oorlog blijft in Nijmegen en de omliggende dorpen veel oorlogstuig achter: mijnen, granaten, wapens, kogels, geschut, voertuigen. Spannend speelgoed voor de kinderen, maar levensgevaarlijk. Er gebeuren veel ongelukken.

Kinderen met een miniduikboot aan de Waal bij Millingen. Foto: Noud van Bergendael


Mei 1945: vreugde en verdriet

Theo Giesbers vertelt over de oorlog tijdens zijn rondleiding door Groesbeek. Foto: Eveline van Elk

Tussen de weckflessen en aardappelzakken zat een groep buurtbewoners ondergedoken in de kelder onder het huis van Theo Giesbers. In diezelfde kelder leidt hij nu mensen rond, als onderdeel van een rondwandeling over de Tweede Wereldoorlog in Groesbeek.

Lange mensen kunnen hier alleen door hun knieën of met het hoofd omlaag staan. Meer ruimte is er simpelweg niet. En daar zaten ze dan een paar dagen met een man of veertien. “Een Joods meisje van 15 jaar zat hier zelfs een paar maanden ondergedoken”, vertelt Theo. In de kelder liggen voorwerpen uit oorlogstijd. Zoals tientallen granaatdoppen die hij in de tuin heeft gevonden. Of een granaathuls die later dienstdeed als kruik.

In de kelder bij Theo Giesbers Foto: Eveline van Elk

Na vijf minuten is iedereen weer blij om buiten te staan en frisse lucht in te ademen. Je kunt het je bijna niet voorstellen hoe het geweest moet zijn, de angst die mensen gevoeld hebben. We hebben het over Groesbeek in september 1944, tijdens operatie Market Garden. Er werd flink gevochten in en om Groesbeek. Eind september werd het zelfs zo gevaarlijk dat de inwoners van het dorp werden geëvacueerd.

In de zomermaanden leidt Theo, woordvoerder van de Vereniging Behoud Dorpsgezichten, bijna wekelijks groepjes rond in Groesbeek. De voormalig onderwijzer wil de oorlog vooral toegankelijker maken voor kinderen in de bovenbouw van de basisschool. Maar hij geeft net zo goed rondleidingen aan jongeren of volwassenen. Hij wil eigenlijk aan iedereen vertellen over wat zich in zijn dorp tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft afgespeeld. Hij schreef er zelfs een eigen boek over, waar hij verschillende ooggetuigen voor sprak: Vrijheid is niet vanzelfsprekend, waarin de wandelroute door het dorp en verschillende persoonlijke verhalen zijn opgenomen.

Zo’n beetje elke voorbijganger steekt een hand op naar Theo. Hij is een echte bekende in het dorp, geboren en getogen in Groesbeek. Zijn toehoorders luisteren op deze zonnige lentedag ademloos toe. Eén van de (vele) boodschappen die Theo over wil brengen: niet alle Duitsers waren slecht. Zoals bijvoorbeeld de Duitse zusters die in het klooster Mariëndaal middenin Groesbeek woonden. Van het gebouw is weinig meer over, behalve dan de kapel. Theo: “De zusters waren dan wel van Duitse afkomst, maar zeker niet nazigezind. Ze hebben zich altijd voor de inwoners van Groesbeek ingezet.” Vanaf september 1944 was er een operatiekamer en verzorging voor Amerikaanse soldaten, terwijl in de kelder vluchtelingen uit de grensstreek werden opgevangen.

Een andere plek die in deze jaren een belangrijke rol speelde in Groesbeek was Villa Vogelsangh, waar de familie Dozy woonde.

In deze nog altijd prachtige villa konden onderduikers terecht. Ook kwamen er mensen aan de deur voor wat voedsel, omdat er weinig meer te eten was. De schoonouders van Theo, Lies en Jan Müskens, verbleven in Villa Vogelsangh in september 1944. De moeder van Lies, Gonneke, had eerder de bewoners van de villa en onderduikers geholpen met eieren, melk, aardappelen, groenten en vlees.

Het was een zeer angstige tijd, de granaten en bommen vlogen door de lucht. Daar in de kelder werd het eerste kindje van Lies en Jan veel te vroeg geboren. Het baby’tje overleed en werd diezelfde nacht in de tuin van Villa Vogelsangh begraven. Zij hebben hier later nooit meer over gesproken, maar Theo kwam erachter bij het lezen van de dagboeken van de bewoonster van de villa, Petronella Dozy. Theo: “We hebben het er met mijn schoonmoeder over gehad, maar ze heeft het verdrongen.”

Suzanne Drieszen-Thissen fietst hier een paar keer in de week langs en heeft nooit geweten wat zich hier allemaal heeft afgespeeld. Zij regelde de rondleiding door Theo voor een vriendengroep, onder wie mensen uit de buurt en een aantal vrienden die verder weg wonen. Zij horen hoe in het ene huis onderduikers werden opgevangen en waar mensen uit het verzet woonden, terwijl soms in de directe omgeving een NSB’er leefde. Want ook die waren er behoorlijk wat in het dorp.
Verschillende mensen werden opgepakt, zoals Els Scharp. Ze had Joden in haar huis aan het Binnenveld, werd verraden en afgevoerd naar Kamp Vught en vervolgens naar de concentratiekampen Ravensbrück en Dachau. Een van de onderduikers, was het al genoemde 15-jarige Joods meisje, dat op tijd naar de kelder onder het huis van Theo werd gebracht, waar zij enige maanden verbleef.

Na de oorlog keerde Els Scharp terug naar Groesbeek en ging ze in Villa Vogelsangh wonen. “Dat had je toch niet gedacht, hè”, spreken de deelnemers uit naar elkaar. “Het is na al die jaren nog steeds bijna niet voor te stellen dat dit allemaal hier is gebeurd. Dat mensen elkaar dit aan kunnen doen is ongelooflijk.”

Wandelen langs de oorlogsgeschiedenis in Groesbeek

Liliya Levandovska. Foto: Eveline van Elk


Liliya Levandovska staat op met de oorlog in Oekraïne en gaat ermee naar bed. De Oekraïense woont sinds vijf jaar in Nijmegen en is coördinator van het netwerk Nijmegen4Ukraine.

Op de dag dat Rusland in Oekraïne binnenviel, 24 februari 2022, stond Liliya diezelfde middag nog op de Grote Markt in Nijmegen. Het was het begin van Nijmegen4Ukraine, een netwerk van mensen uit de regio Nijmegen die zich betrokken voelen bij Oekraïne. Aanvankelijk werd er dagelijks gedemonstreerd. “We kregen veel steun uit de stad, nog steeds trouwens”, vertelt Liliya. “Ik schreef een brief aan burgemeester Bruls of hij een gebouw in de kleuren van Oekraïne wilde verlichten en niet veel later kleurde de Mariënburgkapel in geel-blauw licht.”

Liliya groeide op in Oekraïne. Tijdens haar jeugd woonde ze in het westen van Oekraïne, daarna in Kyiv. Ze groeide op in een progressief milieu, dat altijd de agressie van Rusland heeft veroordeeld Haar opa en oma namen Liliya al op jonge leeftijd mee naar onafhankelijkheidsdemonstraties, in de tijd dat Oekraïne nog onderdeel uitmaakte van de Sovjet-Unie.
Na haar studie werkte ze een paar jaar aan Europees-Oekraïense projecten in Kyiv, voordat ze naar Boedapest in Hongarije vertrok. Vijf jaar geleden kwam ze naar Nederland voor haar werk aan de Radboud Universiteit. Sindsdien woont ze in Nijmegen. Hoewel ze al zeventien jaar niet meer in Oekraïne woont, voelt ze zich zeer verbonden met de Oekraïners en hun lot. “Ik ben zelf niet gevlucht, maar ik heb veel vrienden en bekenden die lijden onder de oorlog en de dagelijkse aanvallen van Rusland. Zo veel mensen hebben hun levens, geliefden en thuis verloren.”

Zodra ze wakker is, checkt ze het nieuws en heeft ze contact met mensen in haar thuisland. Na een lange werkdag zet ze zich in voor Nijmegen4Ukraine, waar al haar vrije tijd in gaat zitten. Voordat ze gaat slapen neemt ze nog een keer al het nieuws door. Hoe deprimerend dat vaak ook is. “De oorlog definieert mijn leven”, zegt Liliya. In het begin was er dagelijks een demonstratie op de Grote Markt. Dat werd wekelijks en daarna maandelijks. Er zijn door het jaar heen allerlei activiteiten en inzamelingsacties. Tegenwoordig ligt de nadruk op belangrijke data, zoals de Oekraïense Onafhankelijkheidsdag en de Dag van de Verdedigers. “De oorlog moet op ons netvlies blijven. Daarnaast wil ik dat mensen meer leren over Oekraïne
en de Oekraïense geschiedenis en cultuur, zodat ze de achtergrond van deze oorlog beter leren begrijpen.”

Dat in Nederland binnenkort 80 jaar vrijheid wordt gevierd, begrijpt Liliya. “Dat is heel belangrijk. Ook Oekraïne heeft veel verliezen geleden tijdens de Tweede Wereldoorlog, omdat ze vochten tegen de nazi’s in Duitsland. Helaas bracht het einde van die oorlog geen vrijheid voor de Oekraïense bevolking, omdat we bezet bleven door de Russen. En nu deze brute invasie van Rusland in deze eeuw… Europa viert de vrijheid, maar die loopt vandaag de dag gevaar. Het is belangrijk dat we ons dat goed realiseren.”


De oorlog definieert mijn leven

Qader Shafiq zet zich dagelijks in voor vrijheid, diversiteit en inclusie in de samenleving. Hij houdt mensen graag een spiegel voor. “Vrijheid lijkt misschien vanzelfsprekend, maar we moeten alert blijven.”

Het was 1994 toen Qader na veel omzwervingen als asielzoeker in Nijmegen terechtkwam. “Toen ik uit Afghanistan vluchtte was dat voor mij tijdelijk. Ik wilde mijn familie, mijn land niet achterlaten. Niemand kiest voor ontheemding en ontworteling.” Het bleef lange tijd zijn droom om terug te gaan naar Afghanistan, met de kennis die hij hier had opgedaan over burgerschap, constitutionele waarden en vrijheid. “Ik was blij dat ik in Nederland terecht was gekomen, het was een groot voorbeeld voor mij.”
Qader kon echter niet definitief terug naar zijn thuisland. Hij verwierf al gauw een stevige plek in de Nijmeegse samenleving en zet zich hier al tientallen jaren in voor inclusie en diversiteit. “Je bent het als burger min of meer verplicht om een ander op weg te helpen in de samenleving.”

Zo is hij oprichter van Bureau Wijland, een advies- en projectbureau dat staat voor duurzame verbinding van mensen en organisaties. Stichting Bureau Wijland coördineert onder andere Shelter City Nijmegen, een project dat mensenrechtenverdedigers uit de hele wereld onderdak biedt om even op adem te komen en kennis en ervaringen op te doen die zij voor hun belangrijke werk nodig hebben. De Shelter City-gasten gaan regelmatig in gesprek met studenten, scholieren en allerlei geïnteresseerden om te vertellen wat er in hun land speelt en welke risico’s ze lopen.

“Deze mensen vechten dagelijks voor elementaire vrijheden, maar lopen hierdoor gevaar. Tegelijkertijd zijn zij ook een spiegel voor ons. De vrijheden waar zij voor strijden, zijn voor ons bijna een vanzelfsprekendheid. Denk aan homorechten of vrouwenrechten. Maar is die vrijheid wel zo vanzelfsprekend? We moeten alert blijven, want er wordt gemorreld aan onze fundamentele principes.” Dit jaar is Nijmegen al tien jaar Shelter City.

Zijn persoonlijke achtergrond en betrokkenheid bij de wereld hebben hem gevormd. “Ik ben de Afghaanse vredesmissie in Nederland, die van Nederland in Afghanistan is immers mislukt”, zegt hij met een knipoog. Hij wil niet anders dan zich inzetten voor anderen en mensen aan het denken zetten. In 2019 werd Qader Nijmegenaar van het jaar.

Qader maakt zich zorgen over de tijd waarin we nu leven. “We vieren 80 jaar vrijheid en dat is heel belangrijk. Wij profiteren hier nu van vrijheid die zwaar is bevochten. Herdenken zet mensen aan het denken. Er zijn momenteel grote bedreigingen in de wereld, waar Nederland ook een aandeel in heeft. Veel landen hebben bijvoorbeeld de Russische president Poetin groot zien worden en er niets tegen gedaan. Als je kijkt naar het huidige Afghanistan, dan accepteert de wereld dat de helft van een land volledig wordt buitengesloten door het eigen regime.”

Tegen die grote bedreigingen kun je als individu ogenschijnlijk weinig doen. Qader: “Maar (her)denken, praten over vrijheid, kijken naar je eigen gedrag: daar kun je wél iets aan doen.”


ACHTERGRONDVERHALEN 4-5 MEI

Laten we de vrijheid koesteren.

Lees de achtergrondverhalen met het thema Bevrijding en Herdenken hieronder.

Deepening

Zullen wij het ooit leren?

‘Het is gebeurd, dus het kan weer gebeuren’

Lies weet nog niet wie haar vader is

Mei 1945: vreugde en verdriet

Wandelen langs de oorlogsgeschiedenis in Groesbeek

De oorlog definieert mijn leven

Je kunt zelf wél wat doen