Twee minuten, niet langer duurde op dinsdagmiddag 22 februari 1944 het Amerikaanse bombardement op Nijmegen. De gevolgen waren desastreus. Er vielen bijna 800 doden, duizenden mensen raakten gewond. Een groot deel van de Nijmeegse binnenstad werd verwoest. De impact van deze tragedie is tot op de dag van vandaag zichtbaar en voelbaar.

Deze maand, 81 jaar later, staat Nijmegen weer stil bij het bombardement van 22 februari 1944. Op het programma staan de officiële herdenking op zaterdag 22 februari en onder meer de Brandgrenswandeling op de vooravond van de herdenking, exposities en lezingen. Hieronder een overzicht van het programma.


De officiële herdenking van het bombardement van 22 februari 1944 is op zaterdag 22 februari 2025, precies 81 jaar na dato. Het programma is voor iedereen toegankelijk.

De herdenking omvat een gebedsdienst in de Petrus Canisiuskerk / Molenstraatkerk, gevolgd door een stille tocht naar monument De Schommel aan de Marikenstraat. Dit monument herdenkt de Nijmegenaren die zijn omgekomen bij het bombardement. Om 13.28, het tijdstip de bommen vielen, is er twee minuten stilte.


Gebedsdienst Petrus Canisiuskerk/Molenstraatkerkk


Stille tocht van de Stevenskerk naar monument De Schommel op het Raadhuishof

Samenwerking tussen Stichting In Paradisum, Raad van Kerken en gemeente Nijmegen. Met medewerking van: Montessori College en Montessorischool Nijmegen-Oost.

Het monument De Schommel is opgericht ter nagedachtenis aan de bijna 800 slachtoffers van het bombardement van 22 februari 1944. Onder hen 24 kinderen en acht zusters van de kleuterschool die op deze plek stond. Het monument bevindt zich als een eiland te midden van drie kastanjebomen. Twee daarvan stonden op de voormalige speelplaats, waren ‘getuigen’ van deze dramatische gebeurtenis.[Foto: Eveline van Elk]

, aan de vooravond van de officiële herdenking, wordt iedereen opgeroepen deel te nemen aan de 

 en stil te staan bij de dromen die de slachtoffers hadden, voor ze uit het leven werden weggerukt. De wandeling voert langs de brandgrens rond het gebied dat door het bombardement getroffen werd, aangegeven met bijna 800 markeringen in het wegdek, één voor elk slachtoffer. 
Leden van het Gilde Nijmegen verzorgen korte wandelingen met uitleg. In de Molenstraatskerk worden door Nijmegen blijft in Beeld filmbeelden getoond van de pijn van de stad.
Op twee locaties langs de Brandgrens staan koren: in de Molenstraatskerk en bij monument De Schommel. Elk koor zingt circa 15 minuten. Samen stralen ze verbinding uit. Bij het monument, bij het stadhuis en nabij de fotowand van de slachtoffers, is vanaf circa 21.00 uur de afsluiting. Daar worden met lichtjes rond de Schommel alle slachtoffers herdacht.



Iedereen is van harte uitgenodigd deel te nemen aan de Brandgrenswandeling.

Bijna 800 metalen plaatjes in het wegdek als historisch monument

De brandgrens van het bombardement op Nijmegen speelt een belangrijke rol bij de herdenking. Net als de afgelopen jaren. De brandgrens is gemarkeerd met bijna 800 metalen plaatjes met daarop de namen van de slachtoffers. Bregje Jaspers nam het initiatief voor deze zichtbare herinnering.


Aan de vooravond van het bombardement waren de inwoners van Nijmegen nog vol toekomstdromen en hoop, een dag later lag de stad in puin en waren veel levens en dromen verwoest. “Het is bizar als je erbij stilstaat, het bombardement heeft mij echt gegrepen”, vertelt Bregje Jaspers. Zij is vormgeefster en vanuit die rol was ze tien jaar geleden betrokken bij een expositie rondom het bombardement. “Ik zag veel historische foto’s en was geraakt door hoe de stad er vroeger uitzag en wat er is gebeurd. Als ik door de stad liep zag ik die beelden voor me, terwijl veel mensen deze geschiedenis amper kennen.”

Daar wilde ze graag iets aan veranderen. “Nijmegen is getekend door de verwoestingen. Je kan het natuurlijk zien als je naar boven kijkt, naar de wederopbouwpanden. Maar ik wilde het ook op een andere manier zichtbaar maken”, vertelt Jaspers. In 2014 maakte ze een wandelboekje dat de lezer langs de brandgrens voert. Al vrij snel daarna ontstond het idee voor het markeren van de brandgrens met ronde, metalen plaatjes met de namen van de mensen die omkwamen. Er zijn bijna 800 slachtoffers gevallen. Voor de nabestaanden is het belangrijk dat zij genoemd worden. 

Jaspers: “We hebben met het neerleggen van de plaatjes op de lijn van de brandgrens geprobeerd rekening te houden met de plek waar iemand is omgekomen, al was dat niet altijd mogelijk. Bij het station zijn bijvoorbeeld veel slachtoffers gevallen, maar daar mochten maar tien plaatjes liggen. De namen van de mensen die daar zijn omgekomen, zijn elders in de stad op de brandgrens te vinden.” De metalen plaatjes langs de brandgrens vormen nu een historisch monument (Brandgrens024), dat de oorlogspijn van de stad laat zien. Het verklaart waarom de stad eruitziet zoals ze er nu uitziet. Jaspers loopt zelf nog regelmatig langs de route. “Soms verdwijnen er plaatjes of komen ze los te liggen. Dat herstellen we natuurlijk zo goed mogelijk.” 

Het bijbehorende boekje staat vol met verhalen over de dramatische dag. Er zijn al meer dan 10.000 exemplaren verspreid, Het project is volledig met donaties tot stand gekomen.


Brandgrenswandeling: zang, moment van hoop 

Zes jaar geleden werd voor het eerst de Brandgrenswandeling gehouden. Een idee van Rob Jaspers, om stil te staan bij het leven, de hoop en dromen van de slachtoffers. De 

 wordt dit jaar weer gehouden, op 21 februari vanaf 18.15 uur, aan de vooravond van de officiële herdenking. Leden van het Gilde Nijmegen verzorgen korte wandelingen met uitleg. In de Molenstraatskerk worden door Nijmegen blijft in Beeld filmbeelden getoond van de pijn van de stad.
Op twee locaties langs de Brandgrens staan koren: in de Molenstraatskerk en bij monument De Schommel. Elk koor zingt circa 15 minuten. Samen stralen ze verbinding uit. Bij het monument, bij het stadhuis en nabij de fotowand van de slachtoffers, is vanaf circa 21.00 uur de afsluiting. Daar worden met lichtjes rond de Schommel alle slachtoffers herdacht.

 centrum Nijmegen, start Molenstraatkerk


Lopen langs de brandgrens

Leerlingen van het SSgN luisteren aandachtig naar het verhaal van Rob Jaspers.

Leerlingen SSgN stil bij het horen van verhalen over de oorlog

Kun je je voorstellen dat je naar school gaat en nooit meer thuiskomt? Dat jouw klaslokaal wordt geraakt door een bom? Of dat jij het overleeft, maar je broertje niet? De leerlingen van de Stedelijke Scholengemeenschap Nijmegen (SSgN) zijn er stil van.


Veel leerlingen uit de derde klas wonen al hun hele leven in (de buurt van) Nijmegen. Maar als je hen vraagt hoe Nijmegen is getroffen tijdens de Tweede Wereldoorlog, moeten ze het antwoord schuldig blijven. Werd er gevochten, vielen er bommen, en hoeveel slachtoffers waren er? Ze weten het eigenlijk niet. 

Rob Jaspers is oud-journalist van De Gelderlander en weet veel van de Nijmeegse geschiedenis. Hij bezoekt verschillende scholen om de verhalen over het bombardement te vertellen aan de leerlingen. “Omdat ik wil laten zien wat voor waanzin oorlog is.” 

Als je 15 of 16 jaar bent, voelt de oorlog ver weg. Toch zijn de jongeren geraakt door de verhalen die Jaspers vertelt. Hoe in twee minuten de Nijmeegse binnenstad werd verwoest en hierbij bijna 800 doden en duizenden gewonden vielen. Dat komt wel even binnen. Hoewel de meeste jongeren best vaak in het centrum komen om te winkelen of wat te eten, is hen niet echt opgevallen dat flinke delen van de stad opnieuw zijn gebouwd. “Plein ’44 was vroeger geen plein, maar op die plek liepen drie straatjes waar de inwoners graag gingen winkelen”, vertelt Jaspers. “Na het bombardement waren die allemaal verwoest.” 

Het filmpje met oude straatbeelden en het station zoals dat er voor de oorlog uitzag, maakt indruk. “Nijmegen was zo elegant en chique”, zeggen Elise en Aenea. Ruby is vaker langs het monument van De Schommel gelopen in de Marikenstraat. “Maar ik kom meestal gewoon om te winkelen en heb er mezelf nooit in verdiept, dus ik wist gewoon niet dat hier een school stond waar kinderen zijn doodgegaan.”

Voor Gina ligt dat anders. Haar hele familie komt uit Nijmegen en ze heeft vaker gehoord hoe Nijmegen in de oorlog werd getroffen. “Ik geloof dat een broertje en zusje van mijn opa op die school zaten, maar dat ze die dag thuisbleven omdat ze ziek waren. Dat heeft hij weleens verteld. Niet dat mijn opa en oma er heel veel over verteld hebben, want het was niet iets waar ze graag aan terugdachten. Wel heb ik ook allerlei musea over de oorlog bezocht, zoals het Vrijheidsmuseum in Groesbeek. Daardoor weet ik best goed wat er in Nijmegen is gebeurd.” 

De hele klas luistert een uur lang naar de verhalen van Jaspers. Naar het grote verhaal over de enorme verwoestingen, maar ook naar de kleine anekdotes. Zoals over Cor den Hartog, die vertegenwoordiger was in een koekjesfabriek en die dag toevallig voor werk in Nijmegen moest zijn. Hij was een uitstekende voetballer bij Sparta en droomde van een sprong in zijn voetbalcarrière. Maar met de bommen werden ook zijn dromen verwoest. Hij kwam om op 22 februari 1944. 

De leerlingen van de SSgN werken na de les over het bombardement verder aan een project rondom oorlog. Ze maken een denkbeeldige reis, waarbij ze hun klasgenoten meenemen in een presentatie waarin geschiedenis, poëzie en literatuur samenkomen. Ook kunnen ze hun bijdrage leveren aan de tijdcapsule, waarin iedereen wordt uitgenodigd om zijn of haar dromen voor de toekomst op te schrijven. Deze tijdcapsule wordt over 45 jaar pas weer geopend.

‘Ik wist niet dat hier kinderen zijn doodgegaan’

Het pand van de Hema aan de Grote Markt, een voorbeeld van de architectuur van de wederopbouw. Het werd in 1958 geopend. [foto Eveline van Elk]

Wederopbouwarchitectuur maakt Nijmegen écht uniek

Door het bombardement in februari 1944 en de periode waarin Nijmegen frontstad was, zijn er letterlijk grote gaten in de binnenstad geslagen. In september, tijdens Market Garden, staken de Duitsers vele panden in het centrum in brand om tijd te winnen voor de verdediging. In de ‘granatentijd’ die volgde, deden Duitse projectielen hun verwoestende werk. Het resultaat na afloop van de oorlog: 90 procent van het centrum is verwoest, Nijmegen moet opnieuw gebouwd worden. Zo ontstaat een prachtige wederopbouwstad, die lang wordt ondergewaardeerd.

Na de bevrijding kwam de wederopbouw in het begin maar moeilijk op gang vanwege het gebrek aan bouwmaterialen. Ook was er discussie over hoe de Nijmeegse binnenstad eruit zou moeten zien: moest alles in oude glorie worden hersteld of moest er juist een nieuwe, moderne stad komen? “Er werd een middenweg gekozen, waarbij een paar belangrijke gebouwen zoals het stadhuis en de Stevenstoren werden gerestaureerd. Maar verder werd gekozen voor moderne architectuur”, vertelt Piet Hieltjes van de Stichting Nijmegen Wederopbouwstad tijdens een rondgang door het centrum. “In twintig jaar tijd werd debinnenstad weer volledig herbouwd.”

Ga eens op een kruising staan in het centrum en kijk een willekeurige straat in. Bijna overal zie je de wederopbouwpanden. Kenmerkend is de kleinschaligheid van de panden, ontworpen door verschillende architecten. Maar wél met samenhang. “De panden zijn meestal vier verdiepingen hoog, met platte daken, veel verticale lijnen en daklijstoverstekken, balkons en grote ramen”, aldus Hieltjes. Bij de bovenwoningen was het uitgangspunt licht, lucht en ruimte. Nijmegen werd een moderne stad. Het grote pand van de Hema is een voorbeeld van het modernisme, met veel glas en aluminium. 

Er werd veelal gebruikgemaakt van beton en marmer, maar ook van bakstenen en aluminium. Op het eerst oog lijkt het misschien wat saai en strak. “Maar er was juist veel oog voor detail, kijk maar eens naar het metselwerk”, zegt Rondlopen Wilt u zelf eens rondlopen met de blik naar boven? Er is een stadswandeling beschikbaar langs de wederopbouwarchitectuur. Deze kunt u vinden bij de Citystore op de Grote Markt of op de website wederopbouwstad. nl. Hier vindt u ook meer informatie en fotomateriaal. Wederopbouwarchitectuur maakt Nijmegen écht uniek Hieltjes, terwijl hij wijst naar het pand op de hoek van de Burchtstraat en Grotestraat, waar nu H&M is gevestigd. Ook de elegante balkons laten zien dat er veel aandacht voor detail was.

Op veel gevels is kunst terug te vinden, wederopbouwkunst. Vaak gaat het om mythologische of Bijbelse voorstellingen in betonnen reliëfs, of een afbeelding die te maken heeft met de oorspronkelijke dienstverlening in het pand. Zo zie je hoe er kleding wordt gemaakt op het pand van WE, eveneens op de hoek van Burchtstraat en Grotestraat. Af en toe staat Hieltjes even stil en blikt terug, zoals onderaan de Burchtstraat: “Ik vind het prachtig dat je in één oogopslag een paar eeuwen aan bouwstijlen ziet. Van eeuwenoud, tot wederopbouw tot meer recente panden.”

De Petrus Canisiuskerk in de Molenstraat raakte zwaar beschadigd tijdens het bombardement. De gevel werd herbouwd in wederopbouwPiet Hieltjes stijl: rechthoekig met betonnen ornamenten en versieringen. “Je ziet hier ook glas in beton, heel kleurrijk en mooi om te zien”, vertelt Hieltjes. Plein 1944, ook een product van de wederopbouw, was een plek om uit te gaan, waar brede straten naartoe liepen om het verkeer ruim baan te geven. Er waren onder meer drie bioscopen, liveoptredens en een wekelijkse markt. Hieltjes: “Het was een geliefde plek en heel herkenbaar als wederopbouwplein. Wat ik mooi vind, is dat bij de recente nieuwbouw op het plein rekening is gehouden met die bijzondere geschiedenis.” 

De wederopbouwpanden zijn nu zo’n 65 tot 70 jaar oud, ze ademen de historie van Nijmegen. De stad verdient het dan ook om wat vaker naar boven te kijken, naar de panden boven de etalages, en te waarderen wat daar te zien is. Hieltjes: “Nijmegen heeft een unieke binnenstad, die noodgedwongen is ontstaan na de verwoestingen tijdens de oorlog. Daarmee onderscheidt Nijmegen zich van steden als Zutphen of Deventer, met eeuwenoude straten en Hollandse huizen. Er is geen tweede Nijmegen in Nederland. Daar mogen we trots op zijn.”

Wilt u zelf eens rondlopen met de blik naar boven? Er is een stadswandeling beschikbaar langs de wederopbouwarchitectuur. Deze kunt u vinden bij de Citystore op de Grote Markt of op de website wederopbouwstad. nl. Hier vindt u ook meer informatie en fotomateriaal.

De Stadsschouwburg aan het Keizer Karelplein dateert uit 1961: veel licht en ruimte.

Wilt u zelf eens rondlopen met de blik naar boven? Er is een stadswandeling beschikbaar langs de wederopbouwarchitectuur. Deze kunt u vinden bij de Citystore op de Grote Markt of op de website 

. Hier vindt u ook meer informatie en fotomateriaal.

‘Kijk eens vaker naar boven!’

Sinan Can in Syrië, 2021. [Foto: Bruce Amende]

Het zijn de blikken van mensen die elke keer weer zijn aandacht trekken. Blikken van mensen in oorlogsgebieden: wanhoop, ontreddering en veel verdriet. Ze raken hem meer dan de ingestorte gebouwen en verwoeste steden. Sinan Can ziet als journalist en documentairemaker in conflictgebieden met eigen ogen wat oorlog aanricht. “Hoe pak je de draad weer op als je leven en land in puin liggen? Ook in Nijmegen hebben we dit meegemaakt en dat mogen we echt nooit vergeten.” 

“Oorlog is vreselijk. Het brengt het slechtste in mensen naar boven”, aldus Nijmegenaar Sinan Can. Als documentairemaker komt hij met regelmaat in conflictgebieden en landen in oorlog, zoals in Syrië. Hij brengt in zijn programma’s vooral de menselijke verhalen in beeld, omdat die hemzelf het meeste raken.
Hoewel het al lang geleden is dat ‘zijn’ stad Nijmegen de oorlog aan den lijve ondervond, blijft hij het belangrijk vinden om daar bij stil te staan. Op zijn lagere school in de Nijmeegse wijk Bottendaal kreeg hij les over de Tweede Wereldoorlog. Dat fascineerde hem. Ook hoorde hij hier voor het eerst hoe Nijmegen was getroffen. “Ik had leraren voor de klas die het bombardement van dichtbij hadden meegemaakt. Dat maakte zeker indruk op me.” 
Het was echter pas veel later dat hij zich écht bewust werd van wat Nijmegen was overkomen. “Je wist het, maar ook weer niet. Over het bombardement op Rotterdam hoor de je veel meer, terwijl er in Nijmegen mogelijk meer slachtoffers zijn gevallen. Maar er werd niet veel over gesproken, er hing een soort taboe omheen. Nijmegen was immers met de vrijheid in het vizier gebombardeerd door de geallieerden. In een paar minuten werden toekomstdromen verwoest en stonden mensen letterlijk op de puinhopen van die mooie, oude stad. En daar kon je de vijand niet de schuld van geven.” 
Net als in Aleppo (Syrië) of Mosul (Irak) werden gebouwen en straten compleet weggevaagd. Can: “In sommige steden in Syrië is zo’n 60 tot 70 procent van de gebouwen verwoest. Bij ons is dat inmiddels bijna 80 jaar geleden. Maar het gebeurt elders in de wereld nog steeds, elke dag weer. De wapens zijn veranderd, misschien nog gemener en intelligenter, en de strategieën zijn anders dan vroeger. Maar de gevolgen voor de mensen zijn hetzelfde. Hoe moeten we ooit verder, vragen burgers zich af. Wat doe je als er geen toekomst meer is, als het gevaarlijk is om ergens te blijven, als alles is verwoest? Oorlog is het allerlelijkste wat er is.”

In Nijmegen is de oorlog inmiddels bijna 80 jaar geleden. Maar wat er in 1944 gebeurde, heeft de stad voorgoed veranderd. “Ik ben een romanticus. Ik hou van oude steden, van gebouwen met geschiedenis. Het blijft pijnlijk om te zien hoe de binnenstad van Nijmegen is verwoest”, zegt Can. Oorlog veroorzaakt immens veel leed en pijn. Maar het zorgt ook voor levenskracht en veerkracht. “Mensen willen doorgaan en dat kan gelukkig ook tot mooie dingen leiden.” 
Ouderen die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt, hebben volgens Can vaak meer begrip voor andere mensen die geraakt worden door een oorlog. “Mijn hogere doel is dat mensen die op de bank zitten en naar mijn documentaires kijken, wat milder kunnen oordelen over mensen in een conflictgebied. En over de keuzes die ze moeten maken, zoals hun land ontvluchten.” Het is belangrijk om niet te vergeten, om te blijven herdenken wat een oorlog aanricht, vindt Can. “De mens is vergeetachtig. Weten jongeren die in Nijmegen wonen nog wat hier 80 jaar geleden is gebeurd? Dit jaar is er veel aandacht voor het bombardement, maar hopelijk is dat nog steeds zo als het 81 jaar is geleden, of 90 jaar of 110 jaar. Ook volgende generaties moeten blijven beseffen wat de oorlog heeft aangericht. Daarom hoop ik dat we blijven herdenken en onze vrijheid vieren. Wat mij betreft worden 4 en 5 mei nationale vrije dagen voor iedereen. Het is té belangrijk om niet bij stil te staan.”

Sinan Can in Afghanistan, 2020. [Eigen foto]

Sinan Can (46 jaar) werkt al jaren in oorlogs- en conflictgebieden. Hij maakt documentaires en series voor BNNVARA, zoals ‘De verloren kinderen van het kalifaat’ en ‘Inside kalifaat’. Eind vorig jaar ontving hij van de Radboud Universiteit de Leon Weckeprijs, een eerbetoon voor ‘kritische en dwarse denkers die een bijdrage leveren aan de publieke discussie over oorlog, vrede en internationale politiek’. Hij heeft onlangs bekendgemaakt dat hij stopt met zijn werk in oorlogsgebieden en dat hij zich gaat richten op andere thema’s.

Nijmegenaar Sinan Can ziet met eigen ogen wat oorlog aanricht

Ans Bosgoed-Schellekens maakte als kind het bombardement mee. Haar ouderlijk huis ging in vlammen op, maar het gezin  overleefde de ramp. [Still uit de documentaire ‘De middag van 1944’.]

Jos de Jager maakte documentaire voor de EO, ‘De middag van 1944’

Van het bombardement op Nijmegen had hij nog nooit gehoord, moet documentairemaker Jos de Jager eerlijk bekennen. Wel van het bombardement op Rotterdam en de Slag om Arnhem, maar niet van het drama dat zich op 22 februari 1944 afspeelde in Nijmegen. Nu hij zich daar al geruime tijd mee bezighoudt, verbaast hem dat. 

De Jager (41 jaar) groeide op onder de rook van Rotterdam, maar woont en werkt al geruime tijd in Hilversum. Afgelopen maanden was hij veel in Nijmegen voor research en gesprekken over het bombardement. Kennissen en collega’s die hij er over vertelde, kenden deze geschiedenis evenmin. ‘Bombardement van Nijmegen? Nooit van gehoord.’ 

De Jager hoopt daar nu met zijn documentaire verandering in te brengen. Eerder had hij succes met zijn documentaire ‘De nacht van ‘53’, over de watersnoodramp in Zeeland, eveneens geproduceerd in opdracht van de EO. 

Jos de Jager doet de research, de interviews, het script en de regie van ‘De middag van ‘44’ allemaal zelf. In Nijmegen kreeg hij onder meer hulp van de gemeente – samen met de EO opdrachtgever –, het Vrijheidsmuseum in Groesbeek en historicus Joost Rosendaal, verbonden aan de Radboud Universiteit. Een oproep in de lokale media leverde 25 ooggetuigen op, meer dan hij had verwacht. Met zeven van hen ging hij aan de slag.

De documentairemaker filmde op diverse plaatsen in Nijmegen om het verhaal van die middag in beeld te brengen. In de Stevenstoren, op het dak van de Hema, op het Stationsplein, bij De Schommel, het monument op de plaats van de kleuterschool, waar indertijd 24 kinderen de dood vonden. Aangevuld met historische beelden. In de documentaire wordt het verhaal verteld door Kefah Allush. 

Dat verhaal wordt ingekleurd door de interviews met ooggetuigen. De een overleefde het drama bij die school, de ander zat in de tram op het Stationsplein, waar vele doden vielen. Weer een ander was in het ziekenhuis op bezoek bij zijn vader, toen daar de vele gewonden werden binnengebracht en in de gangen gelegd. De Jager gebruikte rook- en lichteffecten bij de ruīne op het Kelfkensbos, om de sfeer van die middag in 1944 op te roepen. Hij interviewde de overlevenden in de nagemaakte schuilkelder in het Vrijheidsmuseum in Groesbeek, om hen mee te nemen, terug naar 1944. Indertijd immers moesten de mensen ook vaak naar de schuilkelder.- Kort voor het bombardement van 22 februari nog, tot het sein ‘veilig’ werd gegeven. Een kwartier later voltrok zich de ramp. Het waren indrukwekkende interviews, soms ook emotioneel, zegt De Jager: “Wat me opviel is dat de mensen indertijd vooral vooruit wilden kijken. Er was geen tijd voor verwerking. Bij een ramp nu staan er meteen allerlei hulpverleners klaar om de mensen op te vangen. Toen niet. Het was: ‘Mond dicht houden, we moeten door.’ Dat tijdens de interviews de emoties soms loskwamen is helemaal niet erg, alleen maar begrijpelijk.”

De tv-special ‘De middag van ‘44’ van de Evangelische Omroep (EO) werd donderdagavond 22 februari 2024 uitgezonden op NPO2. 

De documentaire is te bekijken via NPO Start: 

https://npo.nl/start/video/de-middag-van-44

Filmer wilde bombardement bekendheid geven

“Het was geen vergissingsbombardement”

Nijmeegse theatermaker en filmmaker maken samen podcast over het bombardement op Nijmegen.


Op 22 februari 1944 werd Nijmegen gebombardeerd door Amerikaanse vliegtuigen. In een paar minuten tijd vielen er meer dan 200 Amerikaanse bommen op de stad. Een groot deel van het historische centrum werd weggevaagd en er vielen bijna 800 doden. Na de watersnoodramp uit 1953
is het bombardement op Nijmegen één van de grootste humanitaire rampen van Nederland.


In 2023 is het 79 jaar geleden dat de bommen vielen. De generatie die het bombardement zelf meemaakte, de ooggetuigen, sterft langzaam uit. Om ervoor te zorgen dat hun verhalen niet met hen sterven, besloten theatermaker Annigje de Winter en filmmaker Sonja Willems, hun verhalen vast te leggen in een driedelige podcastserie, ‘Het Bombardement op Nijmegen’.


Op 21 februari 2022 ging de podcast ‘Het bombardement op Nijmegen’ in première in het Infocentrum WO2, in Nijmegen. 


‘Het Bombardement op Nijmegen’ vertelt in drie afleveringen van circa 30 minuten het verhaal van het Nijmeegse bombardement aan de hand van persoonlijke verhalen van ooggetuigen. Addy Hendriks-Gerrits, Ria Roozendaal-Martens, Frans Verheijen en Hanny Schoonwater-Schell, allemaal hebben zij hun eigen verhaal over het bombardement. Historicus Joost Rosendaal, verbonden aan de Radboud Universiteit, plaatst hun persoonlijke verhalen in de historische context.

Foto: De brandende stad gezien vanuit het noorden. [Bron: Regionaal Archief Nijmegen]


Een van de dingen die Willems en de Winter wilden uitzoeken in de podcast is wat er nu precies misging op die fatale 22ste februari in 1944. Was het een vergissing? Zagen de Amerikanen Nijmegen aan voor de Duitse stad Kleve? Of steekt de waarheid toch ingewikkelder in elkaar?

Joost Rosendaal; “Het bombardement op Nijmegen wordt vaak een vergissingsbombardement genoemd. Maar het was geen vergissing. Het was een doelbewust bombardement op het spoorwegemplacement van Nijmegen.”

Sonja Willems; “Mijn eigen vader maakte het bombardement mee en elke keer als wij erover praten voel ik zijn frustratie over dat woordje vergissing. Een van onze doelen was om recht te doen aan al die Nijmegenaren die het bombardement zelf hebben meegemaakt. Voor hen is het belangrijk dat
deze gebeurtenis de aandacht krijgt die het verdient, ook op nationale schaal.”

Annigje de Winter; “Het was zo’n waardevolle kans dat wij de verhalen van de mensen die het bombardement zelf meemaakten, mochten vastleggen en in een nieuwe vorm gieten en op deze manier bewaren voor de toekomst. Ik was erg onder de indruk van de levenslust en positiviteit van de
mensen die wij hebben geïnterviewd”


‘Het bombardement op Nijmegen’ is sinds 22 februari te beluisteren op verschillende podcastkanalen zoals Spotify en Apple podcast. Na 22 februari wordt de serie aangevuld met een luistertoer langs verschillende Nijmeegse locaties, zoals verzorgingstehuizen, wijkcentra en scholen.
Ook wordt er gewerkt aan educatief lesmateriaal voor het primair en voortgezet onderwijs. Voor meer informatie over de podcast, de luistertoer en het lesmateriaal kunt u terecht op 

‘Het bombardement op Nijmegen’ is een driedelige podcastserie van Annigje de Winter en Sonja Willems en werd financieel mede mogelijk gemaakt Gemeente Nijmegen, Provincie Gelderland, het Prins Bernhard Cultuurfonds en het V-fonds.

Podcastserie Het bombardement op Nijmegen

Over het bombardement van 22 februari 1944 zijn vele gedichten geschreven in de loop der jaren. De eerste meteen al, de dag na het drama, en nog steeds. De eerste gedichten getuigen van de onvoorstelbare gebeurtenis: de dreunende bommen, het rokende puin, de vretende vlammen, het leven in stukken gescheurd. Vaak ook wordt God aangeroepen. In andere staat de Stevenstoren centraal, of de kleuterschool waar bij het drama 24 kinderen het leven verloren. In recente gedichten gaat het ook over dromen en hoop. Hieronder een selectie. Ze verwoorden de stadspijn die de ramp van 22 februari 1944 veroorzaakte, pijn die tot op de dag van vandaag voelbaar is.

’n Stad
heel oud
Ligt hoog gebouwd
Op d’oevers van de Waal
Die langs haar spoelt
Breedstromend woelt
Om pijlers, sterk als staal

Gebrom
heel ver
“Se fliege wèr”
Is ’t woord op iedere mond
Zie daar, daar hoog!
In wijde boog…
Van afweer dreunt de grond.

Plots’ling
gehuil
Een doffe zuil
Van springende, splinterende bommen
De Steven stort in,
Een brand zonder zin
Jaagt weg de sneuv’lende drommen.

Enkele
seconden
sloegen wonden
in Keizer Karels stad
Machtige branden
Werkende handen
En vragen: “Waarom toch dat?”

“Nijmegen brandt!”
Ging door het land
De doordringende droevige mare
En steeg uit de zee
Van ellende en wee:
“Wil, Heer, Uw volk sparen!”

De oorlog woedt voort,
De volk’ren moord
Kent niet God’s eeuwige wet.
Uit deez puinhoop, zo stil,
Stijgt op onze wil:
“Noviomagum novem surget!”


De éen trok een pruillip, die morgen,
de ander was zacht als een lam.
In hun winterjas geborgen
vertrokken zij met de tram.

Vroeg reeds vangt aan in het leven
de eeuwige ommedool
naar wijsheid: wie kan haar geven?
Zij begint bij de kleuterschool.

Van blokken een toren bouwen
van woorden het eerste gebed
stilzitten, mond dicht houden
het geheim van het alphabet.

Maar ze blijven inwendig geloven
aan iemand die alles kan
als hij wil valt er speelgoed van boven
dáár zijn ze zeker van.

En ze denken dat als ze groot zijn
eindelijk álles mag;
ze schrikken niet van het noodsein
want het is klaarlichte dag.

Ze zien niet de juffrouw beven
ze tellen van één tot tien
Pas als het gebeurt zijn ze even
als kinderen, die een roofdier zien.

In hun winterjas geborgen
vertrokken zij met de tram.
De één trok een pruillip, die morgen,
de ander was zacht als een lam.



beelden dwarrelen
denkend aan dromen en hoop
een kindertekening achter op
mijn vaders printpapier
A3 en liggend met geperforeerde
randen vol gaatjes

en ook de tekening
al gauw niet meer naar mijn zin
krassen, doorhalen, nu opnieuw
ik ging beelden schrijven
met woorden tekenen, verhalen

dat papier met die randjes en
geprinte puntjes in eindeloze reeksen tekens
werd krassend en piepend uitgespuugd
door de printer op onze zolder
het mechaniek ratelde, die herinnering
brengt mij verder terug

verder terug de tijd in, van ijzer op ijzer
een rammelende tram
op weg naar boven door de Stikke Hezelstraat
in de verte geronk van motoren
van nog meer vliegtuigen, weet ze
gevaarlijke vracht met onbekende bestemming

ze haast zich
naar onderkelderde veiligheid
in haar hoofd hoop op
witte wolken fluitenkruid,
op vogels die
de lente zingen

dromerig staart ze
stof dwarrelt omhoog
in het spaarzame licht
vangt ze beelden met haar potlood
gepriegeld in de kantlijn van
haar waardevolle schoolschrift

het was een stralende dag
helder de lucht waaronder ik stroomde
tot spreeuwen alles donker kleurden
ze aten de zon en ademden stof

zilveren slingers braken het glas
klapten mantels en vestingen open
woest en vurig brulde het hart
voordat het viel en tot stilstand kwam

toen de rook was opgetrokken
hingen dromen in de bomen
landden namen op mijn golven
ik fluisterde ze
en bracht ze naar zee

nog altijd fluit ik melodieën
die ik die dag ving in de wind
glijden mijn druppels langs stalen tranen
glinsteren in het ochtendlicht

en op mijn oevers valt het blad
duwt lente straks weer knoppen open
afgedwaalde spreeuwen landen
zachtjes in het dons

Wij hebben het allen gezien en gehoord…
De dreunende bommen,
Het rokende puin,
De vretende vlammen…
Ach, hoe velen zijn hier vermoord…

En allen deelden in smart en pijn…
De bloedende mensen,
Het stervende dier,
De brandende bommen…
Een zee vol tranen is hier te klein…

Het onbegrijpelijke is hen gebeurd…
De schreiende moeder,
De starende man,
De bevende kinderen…
Het leven ineens in stukken gescheurd…

Wij hebben het allen gezien en gehoord…
De vallende torens,
De brekende huizen,
De splijtende harten…
Ach God, ze hebben ons allen vermoord!

Hoop is het ding
dat schuilt in rozerood in diepblauw in geel
schittert in de dichte mist over de rivier op een stille morgen
dat piept tussen het spinrag in de velden

dat ik soms zie wachten in de vacht van
de hond glanzen op de natte koeienneus hangen aan de vleugel van
een overvliegende zwaan
dat zich verstopt tussen de regels

xxx het komt weer goed,
ik kom snel terug houd moed

Hoop is het ding dat zuchtend rust zo nu en dan
kwettert kust krabbelt schittert glimt maar meestal
onzichtbaar voor je keukenraam zit en wacht
tot het weer beter gaat.

800 zielen
800 dromen
teniet in 23 seconden
teniet? Nee, zeker niet!
Deze dromen zijn teruggekeerd
met de ochtend dauw
en hebben gauw
hun bestemming gevonden in jou.
Jouw dromen zijn hun dromen
Jaag je dromen daarom na
Maak je dromen waar
Laat die zielen schijnen
met hun licht op hun dromen
die hun bestemming hebben gevonden in jou.

De stadspijn verwoord: gedichten

Toenmalig minister Grapperhaus tijdens zijn toespraak bij De Schommel op 22 februari 2020. [Foto Bert Beelen]

Minister Grapperhaus laakt in 2020 optreden overheid

Het Duitse bombardement op Rotterdam van 14 mei 1940 – 711 doden – en de Watersnoodramp in 1953 in Zeeland – 1836 doden – staan in ons collectieve geheugen gegrift als de grootste catastrofes in het Nederland van de 20ste eeuw. Het Amerikaanse bombardement op Nijmegen van 22 februari 1944 is nauwelijks bekend, in ieder geval niet buiten Nijmegen. De rijksoverheid wilde na de Tweede Wereldoorlog de Verenigde Staten, onze bevrijders en een bevriende natie, niet voor het hoofd stoten. Dus vond ze het beter om maar over het bombardement te zwijgen.

In 2020 verbrak Ferd Grapperhaus, op dat moment minister van Justitie en Veiligheid, het stilzwijgen tijdens de officiële herdenking van de slachtoffers van het bombardement van 22 februari 1944 bij het monument ‘De Schommel’. Een deel van zijn toespraak: 

“Wat als je je zusje moet identificeren aan haar padvindersriem, in plaats van aan haar blonde krullen? Of je vrouw aan haar broche, in plaats van aan haar rode appelwangen? Of je vader aan het ivoren olifantje aan zijn zakhorloge, in plaats van aan zijn ongeduldige blik op de klok? 
Het bombardement op 22 februari 1944 op uw stad heeft ongelofelijk veel leed met zich meegebracht. Verdriet om de verloren dierbaren. Radeloosheid om de verwoesting. En miskenning door de verzwegen ramp. 
De gedetailleerde, tragische ooggetuigenverslagen die Bart Janssen optekende vonden een weg recht naar mijn hart. In de vele honderden persoonlijke getuigenissen ontbreekt iedere vorm van boosheid. Dat stemt nederig, want ik weet niet of ik dat zou kunnen opbrengen. Maar in de herinnering van de ooggetuigen bleven en blijven de geallieerden de bevrijders. In zekere zin is het bombardement op de oude binnenstad van Nijmegen een ieder overkomen. 
Maar er is jarenlang door de autoriteiten over gezwegen. Door de toenmalige regering in Londen. En ook door de latere regeringen, tot in de 21ste eeuw. Ik vind dat beschamend. En ik kan het onmogelijk goedpraten. 
We herdenken jaarlijks soldaten en verzetsmensen, maar over de zinloze burgerslachtoffers van dit bombardement is het oorverdovend stil gebleven. Dit is leed dat vergeten is, en dat is volkomen onterecht. Dat mogen we niet meer toelaten. Nooit meer zwijgen en verzwijgen, want, in de woorden van Mark Twain: 

. De waarheid doet pijn, maar zwijgen doodt. 
We moeten van het foute bombardement dat we vandaag herdenken proberen iets goeds te leren. Namelijk dat bij een oorlog, bij een streven naar vrede en veiligheid helaas verliezen horen. Soms ook burgerslachtoffers. Dat is een harde en pijnlijke werkelijkheid, maar laten we daar waardig mee omgaan. Dat zijn we aan de slachtoffers en hun nabestaanden verplicht. 
We zijn ook verplicht om uit te dragen hoe de bevolking de stad destijds heeft wederopgebouwd. Want dat hebben de Nijmegenaren gedaan. Ook al kwam de wederopbouw moeizaam op gang; kijk om u heen. Uw stad bruist. Een teken van hoop voor alle mensen die vandaag de dag in oorlogsgebied leven.”

PROGRAM BOMBARDMENT NIJMEGEN 1944

BOMBARDEMENT 22 FEBRUARI 1944 HERDACHT

OFFICIËLE HERDENKING

BRANDGRENSWANDELING

BRANDGRENSWANDELING

Deepening

Lopen langs de brandgrens

‘Ik wist niet dat hier kinderen zijn doodgegaan’

‘Kijk eens vaker naar boven!’

Nijmegenaar Sinan Can ziet met eigen ogen wat oorlog aanricht

Filmer wilde bombardement bekendheid geven

Podcast series The bombing of Nijmegen

The city's pain put into words: poems

‘Stilzwijgen was beschamend’