80 jaar geleden, op 22 februari 1944, werd de binnenstad van Nijmegen compleet verwoest. Het bombardement kwam onverwacht en uit onverwachte hoek. Midden op de dag, net nadat het luchtalarm was afgelopen en veel mensen weer uit de schuilkelders kwamen.

Nog steeds komen er verhalen naar boven die we nog niet kenden. Verhalen over de vreselijke gebeurtenissen van die dag, maar ook over hoe mensen toch de kracht vonden om door te gaan.

Verhalen die verteld moeten worden voordat ze in de mist van het verleden verdwijnen. Omdat ze vertellen over overleven onder moeilijke omstandigheden en omdat ze - helaas - zeer actueel zijn. Ook in Nijmegen vangen we veel mensen op die op de vlucht zijn voor oorlog in hun thuisland en die hier een nieuw bestaan proberen op te bouwen.

Hun verhalen geven ons inzicht in hoe het geweest moet zijn voor onze stadsgenoten al die jaren geleden, toen de stad weer moest worden opgebouwd en levens moesten worden opgepakt. Hun verhalen illustreren ook de waarde van leven in vrede en vrijheid en het belang om deze manier van leven te beschermen. Vrijheid is niet vanzelfsprekend.

Daarom is het belangrijk dat wij aandacht blijven hebben voor de slachtoffers van oorlog en geweld, van toen én van nu. En om dat samen te doen, met alle Nijmegenaren. Alleen door met aandacht, compassie en tolerantie naar de ander te luisteren – of het verhaal zich nu 80 jaar geleden afspeelde of recenter – creëren wij een samenleving waarin iedereen van waarde is. Ik roep u van harte op om mee te doen.


Journaalfilm over de gevolgen van de geallieerde bombardementen van Enschede en Nijmegen. Met beelden van de brandende en verwoeste binnenstad, het puinruimen en de begrafenis van het onbekende slachtoffer. [Bron: Stichting Nijmegen Blijft in Beeld]

Helena van Pinxteren, omstreeks 25 jaar oud.

Helena van Pinxteren is op weg naar haar verloofde als de bommen vallen

Dinsdag 22 februari 1944. In Nijmegen gaat omstreeks 12.30 uur het luchtalarm: een geallieerde luchtarmada trekt over de stad richting Duitsland. Rond 13.15 uur klinkt het sein veilig. Mensen komen uit hun schuilplaats en gaan weer de straat op. Dan, om 13.28 uur, duiken opnieuw Amerikaanse bommenwerpers op, nu vanuit tegenovergestelde richting. Ze keren terug vanwege een afgebroken missie boven Duitsland en kiezen het Nijmeegse stations emplacement als gelegen heidsdoel. Ze laten hun bommen los, een deel komt neer op en rond het station, het merendeel op het stadscentrum.

Helena van Pixteren (25) uit Den Haag is zojuist met de trein aangekomen in Nijmegen. Ze is op weg naar haar verloofde en zijn familie. Op het Stationsplein stapt ze in de tram. Even daarna vallen de bommen. Ze treft haar verloofde niet thuis en schrijft hem een brief. Een ooggetuigenverslag.

Dinsdag 22 februari ‘44

M’n verre liefste Heinzel,
Vandaag is een dag geweest die ik m’n leven niet zal vergeten. En iedereen in Nijmegen is diep geschokt.
We hebben vanmiddag om ongeveer half twee een vreeselijk bombardement meegemaakt. Ik ben ternauwernood aan de dood ontsnapt.
Toen om kwart over een het signaal veilig was gegeven, ben ik naar de tram gegaan op ’t stationsplein. Toen we in de overvolle tram zaten, die wachtte op stroom, hebben een tien à vijftien bommen in een paar minuten de stad in rouw en asch gelegd.
Toen de eerste donderende slag was gevallen zijn we allemaal plat op de bodem van de tram gaan liggen en heb ik een paar minuten meegemaakt die ik nooit zal vergeten. Voor en achter mij vielen de menschen dood neer.
Het was in één woord afschuwelijk. Steeds zie ik ’t beeld voor mij van bloedende gapende wonden, afgerukte beenen en armen, gespleten schedels en steeds meer lijken.
Toen het afgeloopen was, alle ruiten waren gesprongen, ook in de omtrek ben ik, en daarna ook andere gewonden
en gezonden uit ’t raam van de tram gesprongen waar ik eerst goed de ravage zag.
Te veel heb ik in die paar minuten moeten zien om hier neer te pennen, ikzelf had niet één schrammetje. Het gekreun der gewonden drong tot in mijn ziel door. Allerlei gedachten stormden door mijn hoofd. Ik dank God dat ik zoo gespaard mocht blijven.
Het station is getroff en, het Oranjehotel brandde en Victoria, ’t waren een groote vuurzee.
Op verschillende plaatsen in de stad zijn ook bommen gevallen. O nee Heinzlief het is vreeselijk, de stad brand nu helemaal af want er is geen water!! Kan je je voorstellen hoe groot en erg de ramp en ellende is.
Als een halve gek rende ik van de plek des onheils weg steeds verminkte lijken en gewonden tegenkomend.
Bij Truus waren alle ruiten stuk, gelukkig geen gewonde, trouwens van de heele familie niets gewond.
Ik ben nu bij jou thuis en Mientje is met de kinderen naar Berg en Dal.
Ook Madelein heeft hetzelfde als ik meegemaakt, maar zij was uit de tram gegaan maar heeft op de straat gelegen.
De Molenstraatkerk is uitgebrand, de toren der St Stevenskerk op de markt is er af.
Clem en Ed hebben de heele middag gewonden en doden vervoerd en schatten nu al 1000 dooden, buiten wat nu met de brand en puin nog verloren gaat. Als je buiten staat is de heele lucht verlicht van de vuurzee en nog steeds brandt het door.
Clem is direct na het eten weer weggegaan.
Arnhem moet ook gebombardeerd zijn en Helmond hoorde ik ook.
Gisteravond om 5 voor tien kreeg ik ineens een schok en was ’t alsof ik jou om hulp hoorde roepen. Ik zit nu in doodsangst en kan maar niet van mij schuiven dat jou iets is gepasseerd. Zou deze brief in je bezit komen? Hoe is het bij jou? Kom toch direct hier want ik heb maar een angstig gevoel dat er nog meer gebeurt.
Steeds gaan we naar buiten en zien we de vuurzee in de verte. We zitten allemaal bijeen en bepraten deze ontzettende catastrofe. Maar we zitten hier nog veilig hoor Heinzelman. Alleen zou ik nu zo graag jouw kalme sterke aanwezigheid bij mij hebben. Ik zal me kalm en flink houden en vertrouwen op onze God. Nu pas voel je hoe klein en onbeduidend we zijn. Nu nog steeds kan ik me niet voorstellen dat ik gespaart mocht blijven.
Laat ons hoog heilig verbond in deze droeve tijd onaantastbaar mooi blijven en onbewust beschermen we elkaar. Deze brief bereikt je hopelijk en wees dan gerust dat we allemaal gezond en veilig zijn.
Vannacht slaap ik hier en als het morgen weer goed is dat we water en gas hebben ben ik weer bij Mientje.

Hartelijke groeten en kussen van Moe, Truus, Ed en allemaal.

Dag mijn eenigste liefste. Ik ben altijd met jou. Wees voorzichtig hoor, dag.

Helena en haar ‘Heinzel’ overleefden de oorlog, trouwden en kregen zes kinderen. Het bestaan van de brief was bij een aantal van hen bekend, maar dochter Eva van Teeseling kreeg hem pas begin dit jaar onder ogen. Zij bracht de brief onder de aandacht van het Infocentrum WO2 Nijmegen.

Eva zegt desgevraagd: “Thuis werd er wel over de oorlog gepraat, en mijn moeder vertelde ook wel over het bombardement, maar altijd nogal onderkoeld. Daardoor heb ik me nooit gerealiseerd hoe erg het geweest is voor haar. Wel kreeg mijn moeder elk jaar op 22 februari een bloemetje van mijn vader.”

‘Een dag die ik mijn leven niet zal vergeten’

Zicht op het Stationsplein, vanaf het Oranjehotel, vlak na het bombardement. De lichamen van de slachtoffers rond de tram zijn nog niet geborgen. [Foto Regionaal Archief Nijmegen]

Het bombardement van 22 februari 1944 op Nijmegen behoort met het bombardement op Rotterdam in mei 1940 en de Watersnoodramp van 1953 tot de grootste tragedies van Nederland in de 20ste eeuw, gemeten naar aantallen dodelijke slachtoffers.
Met het bombardement op Rotterdam op 14 mei 1940 dwong nazi-Duitsland Nederland tot capitulatie. Er kwamen 711 inwoners om het leven.

De Watersnoodramp voltrok zich in de nacht van 31 januari op 1 februari 1953, toen in Zeeland de dijken het begaven en de Noordzee vrij spel kreeg. Er kwamen 1836 mensen om.

Het Amerikaanse bombardement op Nijmegen van 22 februari 1944 vergde bijna 800 dodelijke slachtoffers. Het exacte aantal is niet bekend, de website ‘oorlogsdoden Nijmegen 1940-1945’ gaat uit van 773 slachtoffers.

Nijmegen kwam tot 1944 de Tweede Wereldoorlog op het eerste gezicht relatief ongeschonden door. De werkelijkheid was anders: uit de Joodse bevolkingsgroep waren bijna 500 Nijmegenaren het slachtoffer van de Holocaust. Het bombardement van 22 februari 1944 veroorzaakte het grootste aantal slachtoffers op één dag en verwoestte een deel van de binnenstad. Daarbij bleef het niet in rampjaar 1944. Tijdens de operatie Market Garden en de bevrijding van Nijmegen in september kwamen nog eens honderden mensen om het leven. En in de periode daarna, tot april 1945, toen Nijmegen frontstad was, vielen er nog weer bijna duizend doden.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog verloren ongeveer 2500 Nijmegenaren het leven door oorlogsgeweld, gemiddeld meer dan in enig andere grote stad in Nederland.

Dat de Amerikanen verantwoordelijk waren voor het bombardement van 22 februari 1944 was direct bekend. De Duitse bezetters maakten er uiteraard gretig gebruik van in hun propaganda: ‘Van je vrienden moet je het hebben’. Maar wisten de Amerikaanse piloten dat ze hun bommen afwierpen boven Nijmegen, in een bevriend land? Was het misschien een vergissingsbombardement, zagen ze Nijmegen aan voor een Duitse stad, bijvoorbeeld Kleve? 
Historicus Joost Rosendaal bracht in 2009 met zijn boek ‘Nijmegen ’44, verwoesting, verdriet en verwerking’ duidelijkheid. De bommenwerpers hadden wel degelijk Nijmegen in het vizier. Hun doel was echter niet de binnenstad maar het stationsemplacement, een voor de nazi’s belangrijk verkeersknooppunt, zo meenden zij. De timing klopte echter niet, de meeste bommen werden te vroeg losgelaten en kwamen neer in de binnenstad. Rosendaal concludeerde: ‘Geen vergissing, wel een faux pas – een misstap.’

Eén van de grootste tragedies in de 20ste eeuw

De brandweer in actie bij het brandende pand van V&D, direct na het bombardement. Rechts zijn nog drie gevels zichtbaar, met uiterst links de HEMA en uiterst rechts (hoek Augustijnenstraat) een café. 

Twee minuten. Niet langer duurt op 22 februari 1944 het Amerikaanse bombardement op Nijmegen. De bommenwerpers zijn eerder opgestegen in Engeland. Doel is Gotha, in het oosten van Duitsland. Daar moeten ze het vliegveld en fabrieken bombarderen, beide belangrijk voor de Duitse oorlogvoering. Maar ze worden teruggeroepen vanwege het slechte weer voor de Engelse kust, waardoor geen nieuwe formaties kunnen opstijgen.

Op weg naar huis kiezen ze het Nijmeegse stationsemplacement als gelegenheidsdoel voor hun bommen. Dat is immers een belangrijk knooppunt voor het Duitse leger. Om 13.28 uur laten ze hun lading los: 144 vliegtuigbommen van 500 pond en 426 fragmentatiebommen. Het grootste deel valt te vroeg en komt neer op het Nijmeegse centrum. De toren van de Stevenskerk stort in, evenals warenhuizen, winkels, woningen. Na de bommen volgt het vuur. De binnenstad brandt, het kost de nodige tijd voor de hulpverlening op gang komt en er genoeg bluswater aanwezig is. Na de bommen maakt het vuur talloze slachtoffers. Bedolven onder het puin hebben ze geen schijn van kans om eraan te ontsnappen. Bijna 800 mensen komen om, enkele duizenden raken gewond. Nijmegen verliest zijn stadshart, verandert voorgoed.

Op 23 februari 1944, de dag na het bombardement, zoekt de 16-jarige scholier Piet Schönberger in de smeulende puinhopen naar overlevenden. Met hulp van twee mannen lukt het hem om in de Pauwelstraat twee vrouwen onder een ingestort huis vandaan te halen. 

Deze foto is genomen vanaf een pand aan de Jodenberg, mogelijk het voormalige gebouw van De Gelderlander, richting de Stikke Hezelstraat en de verwoeste St. Stevenskerk. De gehele Houtstraat is verwoest.


Een deel van de dodenlijst van het bombardement van 22 februari 1944, waarop de slachtoffers in alfabetische volgorde genoemd staan, met hun geboortedatum en woonadres.


Zaterdag 26 februari 1944, Keizer Karelplein. Begrafenisstoet met de slachtoffers van het bombardement op weg naar de Algemene Begraafplaats aan de Graafseweg.


[Foto's: Regionaal Archief Nijmegen]

Het drama van 22 februari in beeld

Op deze foto, gemaakt eind jaren ’30, de Grote Markt kijkend richting de Korte Burchtstraat, met trams, taxi’s, fietskarren en wandelaars. Rechts zijn marktkraampjes te zien. Alleen het uitstekende pand van de V&D wordt bij het bombardement verwoest, de rest blijft behouden.

Nijmegen is voor de Tweede Wereldoorlog een levendige stad, volop in ontwikkeling. In 1936 wordt de Waalbrug geopend door koningin Wilhelmina, in aanwezigheid van vele duizenden belangstellenden. De geboorte van prinses Beatrix, op 31 januari 1938, wordt in de stad uitbundig gevierd. Ruim een jaar later opent haar vader, prins Bernhard, het Goffertpark en gelijknamige stadion.

Een vooroorlogse foto van het station Nijmegen, daterend uit de 19e eeuw. Rechts voor het station zien we een kiosk en in het midden voor de tram een wachthuisje voor de tram.

De Waalstad heeft een gezellig winkelcentrum, met zijn vele winkels en uitgaansgelegenheden in de straten, steegjes en gasjes rondom de Grote Markt en de Stevenskerk. Een stadscentrum ook gedomineerd door kerken: de Stevenskerk, de SintAugustinuskerk en Dominicuskerk. Kortom, een bruisend stadscentrum, zowel geliefd bij de Nijmegenaren als mensen van buiten. 

In de oorlogsjaren gaat het leven er aanvankelijk zijn gewone gang, ondanks de beperkingen. Ook op dinsdagmiddag 22 februari 1944, een koude, maar zonnige dag, is het gezellig druk in de stad. Als rond half één het luchtalarm gaat vanwege overvliegende Amerikaanse bommenwerpers, zoekt iedereen een schuilplaats. Om die weer te verlaten als drie kwartier later het sein ‘veilig’ wordt gegeven. Een paar minuten voor half twee laten Amerikaanse vliegers hun bommen vallen. In circa twee minuten verandert een groot deel van het centrum in puin, de branden die op de bommen volgen, doen de rest. Bijna 800 mensen vinden de dood, de schade is enorm. 

Later dat jaar, in september 1944, tijdens de operatie Market Garden en de bevrijding van Nijmegen, wordt er hard gevochten rond het centrum en de Waalbrug. Opnieuw gaan hele straten in vlammen op, de meeste aangestoken door de Duitsers. 

Het Nijmeegse stadshart zal nooit meer hetzelfde worden. Na de oorlog is er vanuit het Rijk alleen geld beschikbaar om de Stevenskerk en het Stadhuis in de oude glorie te herstellen. De SintAugustinuskerk en de SintDominicuskerk worden afgebroken en maken, net als grote delen van de binnenstad, plaats voor nieuwbouw. De wederopbouw van het centrum van Nijmegen neemt zo’n 20 jaar in beslag.

Het pand van Vroom & Dreesmann aan de Grote Markt, gefotografeerd in 1938. Bij het bombardement van 22 februari 1944 gaat het in vlammen op.

Stadsbeeld uit 1930. Kijk vanuit de Lange Burchtstraat op de Grote Markt en de Stevenskerk. [Foto: RAN]

Luchtfoto van Nijmegen omstreeks 1930. Het gearceerde deel wordt door het bombardement van 22 februari 1944 grotendeels verwoest.

‘Zóó kwam Nijmegen uit den oorlog!’ Kaart van het Actie-Comité ‘Opbouw Nijmegen’. In rood de straten en panden die totaal verwoest zijn, in rose gearceerd de zwaar beschadigde gebieden. De verwoestingen zijn niet alleen het gevolg van het Amerikaanse bombardement, maar ook van de strijd in september 1944 en de beschietingen in de periode tot april 1945.

Nijmegen voor en na de oorlog

Waarom bombardeerden de geallieerden Nijmegen? Dit vroegen niet alleen de Nijmegenaren, maar ook velen in de rest van Nederland zich af. De nationaalsocialisten zagen hierin een kans om de publieke opinie tegen de geallieerden te keren. Ze gebruikten hierbij alle mogelijke media om de stemming de beïnvloeden.

De eerste berichten waren zakelijk en kwamen via de radio op 23 februari. Hilversum liet weten dat bij bombardementen op het oosten van het land zware verliezen onder de bevolking waren geleden. Later die dag zette de Engelstalige propagandazender in Berlijn de toon: het waren ‘terror-attacks’ gericht op onschuldige burgers. 

‘The beautiful town of Nymegen has suddenly become a town of ruins, a symbol of the misery of war.’

 In de weken die volgden maakte de nationaalsocialistische propaganda gretig gebruik van de ramp. De gruwelijke waarheid werd hierbij misbruikt om de bevolking tegen de geallieerden op te zetten. Na de radio volgden de kranten. De berichten in de Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant, sinds 1941 de enige legale lokale krant in Nijmegen, waren aanvankelijk sober en zonder commentaar. Pas na de massabegrafenis op 26 februari vroeg de krant zich af: ‘Waarom?’ Scherp was nu de toon. De Britten en Amerikanen maakten geen onderscheid tussen strijders en niet-strijders. Hun handelen kwam voort uit haat en woede, omdat ze de oorlog die zij volgens de Duirtsers waren begonnen niet op het slagveld konden winnen.

Nijmegen, Arnhem en Enschede werden op dezelfde middag gebombardeerd door de boven Duitsland teruggeroepen Amerikaanse vliegers. De Duitse bezetter en de NSB maakten er gretig gebruik van om tegen de geallieerden te ageren.


Met deze toon volgde de Nijmeegse krant het ANP en de andere kranten die de bombardementen ‘een terreuraanval der Angelsaksen’ noemden. De waarheid was hierbij ondergeschikt aan het bereiken van effect: de Nijmegenaren hadden na het beëindigen van het luchtalarm hun schuilplaatsen ver laten toen zware bommen begonnen ‘neer te hagelen’. Terwijl zij die hieraan konden ontkomen ‘in radeloze paniek op de vlucht sloegen, werden ze door mitrailleurvuur bestookt’, zo beweerden de kranten. De vliegtuigen waren als afleidingsmanoeuvre eerst naar Duitsland gevlogen, maar bombardeerden volgens plan; een vergissing was ‘volkomen uitgesloten’, want dankzij goede instrumenten konden zij immers ook in mist en nevel Berlijn vinden. In spotprenten werden de Nederlandse regering in ballingschap en Prins Bernhard met premier Churchill verantwoordelijk gehouden voor het bombardement. Het bioscoopjournaal sprak zich niet uit over de daders en de reden van het bombardement. De nadruk lag op het verlies van een historische stad. De muziek, Les Préludes van Franz Liszt, versterkte de dramatiek van de nachtelijke beelden van de brandende stad en de smeulende resten de volgende ochtend. Het Centraal Nederlandsch Fotopersbureau, sinds 1943 de enige instelling die persfoto’s mocht verspreiden, maakte stills van de film met ondertitels over de ‘Anglo- Amerikaansche Terreuraanval’. De propaganda manifesteerde zich ook in het straatbeeld. Een affiche toonde vallende bommen met daaronder de mededeling: ‘Van je vrienden moet je ’t hebben!’. Op een ander, van de Nijmeegse NSBkunstenaar Lou Manche, was de Stevenskerk voor en na het bombardement te zien, met de simpele mededeling: ‘Anglo-Amerikaansche oorlogsvoering’. In april 1944 vond er een koerswijziging plaats. De ramp was al vreselijk genoeg en sprak voor zichzelf, zo vonden de verantwoordelijken voor de nationaalsocialistische propaganda. Het overdrijven en nadrukkelijk inzetten hiervan zou averechts werken. Een film zonder veel commentaar en foto’s van de verwoesting zouden veel beter werken. Het moest vooral niet meer ‘opvallend propagandistisch’ zijn. Hierna was er inderdaad geen nadrukkelijk herkenbare propaganda meer.

Op 20 april 1944, twee maanden na de ramp, vierden enige duizenden nationaalsocialisten in De Vereeniging de verjaardag van de Führer, Adolf Hitler. Rijkscommissaris Seyss-Inquart gaf in zijn toespraak zijn visie op het bombardement: “Dat het zuivere terreuraanvallen zijn, hebben wij immers in dezen stad zelf beleefd. Er is hier niets van militaire aard te vernietigen. Ik wil niet tegenspreken, als iemand zegt, dat de Amerikaanse eskaders niet absoluut bewust een Nederlandse stad willen vernietigen. Wellicht hebben zij helemaal niet geweten dat het hier een Nederlandse stad betrof, niet omdat de Amerikanen over het algemeen weinig weten, maar omdat zij ook niet de minste behoefte hebben zich vertrouwd te maken met onze Europese toestanden.” Amerika had volgens hem niets in Europa te zoeken.

‘Van je vrienden moet je ’t hebben!’

Bart Janssen bij de portretten die hij in de loop van 25 jaar verzamelde van alle Nijmeegse oorlogsslachtoffers. De foto’s hangen in een steegje naast de ingang van het stadhuis. [Foto: Eveline van Elk]

Bart Janssen was amper drie weken oud toen bommen de Nijmeegse binnenstad in luttele minuten verwoestten. “Mijn moeder trok de kinderwagen waar ik in lag in een reflex de juiste kant op.” Hij heeft de afgelopen decennia zo veel mogelijk verhalen van nabestaanden verzameld, gehoord en opgetekend.

Je hoort vaker dat mensen die iets vreselijks hebben meegemaakt hier moeilijk over kunnen praten. Zo niet de familie van Bart Janssen (80). Hij was nog een baby toen Nijmegen op 22 februari 1944 even voor half 2 werd getroffen door Amerikaanse bommen. “We waren met de hele familie in de stad, bij mijn opa en oma in de Ziekerstraat, om afscheid te nemen van een tante die het klooster in zou gaan. Mijn vader zag de vliegtuigen overkomen en vond het vreemd. Even later werd alles gebombardeerd.” De gevel sloeg uit het huis van opa en oma, dat later volledig door de vlammen werd verwoest. Wonder boven wonder heeft iedereen van zijn familie het overleefd. Dat was een geluk bij een enorm ongeluk: er vielen die dag bijna 800 dodelijke slachtoffers in de Nijmeegse binnenstad. 

In de jaren na de oorlog werd er in Janssens familie vaak gesproken over het bombardement. “Mijn oma wist de pijn van de stad goed aan mij over te brengen. Er waren zoveel gezinnen en families getroffen. Toen zij overleed in 1968 kreeg ik een schoenendoos vol met bidprentjes, krantenknipsels, rouwbrieven en andere documentatie over de slachtoffers van het bombardement.”

Bart Janssen was nieuwsgierig. Maar het ontbrak hem in eerste instantie aan tijd. Dus het duurde even voordat hij, met de schoenendoos als vertrekpunt, op zoek ging naar de oorlogsslachtoffers en de nabestaanden. Hij bezocht tal van grafmonumenten en kwam in binnen- en buitenland terecht om met nabestaanden te praten en foto’s van de slachtoffers te achterhalen. De verhalen van meer dan 400 ooggetuigen resulteerden in 2005 in het boek ‘De pijn die blijft’. Een indrukwekkend naslagwerk en monument voor de Nijmegenaren die betrokken raakten bij deze zwarte dag uit de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Zoals dokter Peljak, waar Bart Janssen met zijn moeder op 21 februari nog was geweest. Een paar minuten voordat de huisarts op 22 februari met zijn spreekuur zou beginnen, werden huis en praktijk geraakt door een voltreffer. De dokter, zijn vrouw, vijf van hun kinderen, de huishoudster en de patiënten in de wachtkamer overleefden het niet.

Meer dan 25 jaar was Janssen bijna dagelijks bezig met speurwerk en interviews. “Ik werkte nog, maar in de weekenden reed ik stad en land af om met mensen te praten.” Voor heel wat nabestaanden was het soms de eerste en enige keer dat ze wilden praten over wat ze hadden meegemaakt. Vaak door stom toeval waren ze aanwezig of afwezig op een bepaalde plek, en hiermee werd hun lot en dat van hun familie bezegeld. 

In 2019 verscheen naast een nieuwe druk van ‘De pijn die blijft’ een nieuw boek van zijn hand: ‘Het verdriet van Nijmegen’. Daarin schenkt Janssen aandacht aan álle Nijmeegse oorlogsslachtoffers, ook zij die niet omkwamen bij het bombardement, maar tijdens operatie Market Garden en in de ‘granatentijd’, in het verzet of als slachtoffer van de Jodenvervolging. 

Janssen is blij met wat hij heeft kunnen doen en nog altijd doet. “Maar ik kan mijn haren soms wel uit mijn hoofd trekken dat ik niet veel eerder ben begonnen. Ik dacht er toen niet bij na, had een druk leven. Maar hoe langer je wacht met het noteren van de verhalen, hoe minder je nog boven tafel kunt krijgen. Het wordt nu steeds lastiger. Want veel mensen die het bombardement bewust hebben meegemaakt, zijn er niet meer.”

Jo Zuidgeest, een oom van Bart Janssen, besloot kort na het bombardement in zijn meubelfabriek een drieluik te maken ter nagedachtenis aan de 24 kinderen die omkwamen bij de Montessorischool in het Nijmeegse centrum. Het dochtertje van oom Jo, Eveline, was 3 jaar oud en zat ook op die school. Maar zij werd die dag wat langer bij opa en oma thuisgehouden. 

Zij overleefde hierdoor en uit dankbaarheid, maar ook als eerbetoon aan de kinderen die omkwamen, maakte Jo het drieluik met foto’s van alle omgekomen kinderen. Dat wil zeggen: 23 kinderen. Het lukte oom Jo niet om van Jopie Gerrits een foto te vinden. Eerst werd het drieluik op de herbouwde school gehangen, maar dat bleek te pijnlijk. Het verdween en lange tijd was niet duidelijk waar het was. 

Bart Janssen hoorde pas over het drieluik toen zijn oom Jo er in 1983 over vertelde. Hij besloot op zoek te gaan en wist het drieluik op te sporen. Het werd aan de gemeente Nijmegen geschonken. Bij de grote herdenking van het bombardement in 2003 sprak Bart Janssen schoolzuster Van Driel. Zij bleek een foto van Jopie te hebben. Zo werd het drieluik toch nog compleet, met foto’s van alle 24 omgekomen kinderen. Het drieluik is te zien in het stadhuis.

Bij de jaarlijkse herdenking van het bombardement op Nijmegen is er veel aandacht voor de begraafplaats aan de Daalseweg.

Maar volgens Bart Janssen is er vreemd genoeg veel minder aandacht voor de begraafplaats aan de Graafseweg. “Terwijl deze direct na het bombardement een heel belangrijke rol speelde. Op 26 februari 1944 zijn hier de eerste honderden slachtoffers begraven.”

Op 26 februari 2024 geeft Bart Janssen een lezing en rondleiding op de begraafplaats, waar hij onder meer vertelt over de massagraven waarin veel slachtoffers liggen.

Bart Janssen verdiept zich al decennia in het verdriet van Nijmegen

Cor Teunissen met zijn kleindochter Roos. [Foto: Eveline van Elk]


Cor Teunissen verloor als kleuter zijn moeder, twee broertjes en een oom bij het Amerikaanse bombardement van 22 februari 1944. Met zijn zoon, schoondochter en kleinkinderen zorgde hij er in 2020 voor dat de slachtoffers van de ramp herdacht werden tijdens de Nationale Dodenherdenking op 4 mei op de Dam in Amsterdam.

Tot een jaar of tien geleden heeft Cor Teunissen nauwelijks gesproken over de dramatische gebeurtenissen van 22 februari 1944. Nog altijd heeft hij er moeite mee. Maar hij herinnert zich die dag als de dag van gisteren. “Het was een mooie dinsdag, zonnig weer, koud. We woonden in Winssen, mijn vader werkte op de scheepswerf in Deest. Hij was die dag vrij, vanwege het weer. Ik was vier. Samen hebben wij mijn moeder en mijn broertjes Frans en Mels naar de bus gebracht. Ze zouden in Nijmegen gaan winkelen. Schaatsen kopen voor Frans, omdat hij het goed gedaan had op school, en nieuwe kleren voor Mels, voor zijn eerste Heilige Communie. Op de hoek hebben we ze uitgezwaaid. 
Dat was het laatste…” 
Er valt een korte stilte. “’s Middags kwam een oom mijn vader waarschuwen: ‘Nijmegen staat in brand.’ Het eerste wat mijn vader zei: ‘Die zien we nooit meer terug!’ Ik hoor het hem nog zeggen. Hij is met zijn zwager Piet Grisel naar Nijmegen gegaan, maar mocht de stad niet in. Toen mijn 

moeder en broertjes ’s avonds niet thuiskwamen, stond mijn vader tegen de deurstijl te huilen. Dat beeld vergeet ik nooit meer.” 

Op de foto vlnr: Drieka Teunisen, Frans Teunissen en Mels Teunissen

“Wekenlang is hij in Nijmegen gaan zoeken, elke dag weer. De dagen na de brand is hij in de veilinghal geweest, waar de doden naartoe zijn gebracht. Kijken of hij iemand aan een kledingstuk kon herkennen. Hij heeft niets gevonden.” 

Mogelijk waren moeder Drieka (30 jaar), Frans (9 jaar) en Mels (7 jaar) met hun oom Jan in de Bloemerstraat aan het winkelen, toen het noodlot toesloeg. Daar zijn veel slachtoffers gevallen en zodanig verbrand, dat velen niet geïdentificeerd konden worden. 

“Mijn vader stond er plotseling alleen voor, heeft van niemand hulp gehad. Hij moest werken, ik ben door mijn oma opgevoed. Een lieve vrouw, die me een levenspatroon bijgebracht heeft: respect voor de meisjes, goed luisteren, correct zijn. Mijn vader is jong gestorven, 53 jaar oud. Hij was al een paar jaar ziek, een kwikvergiftiging door de verf waarmee hij moest werken.” “Mijn oma heeft mij het een en ander verteld over het bombardement, wat er die dag gebeurd was. Ik heb er lang niet over kunnen praten. Tot er een jaar of tien geleden iemand langs kwam voor het parochieblad in Winssen. Toen kwam het er in één keer uit. Maar nog altijd heb ik het er moeilijk mee. Zoiets draag je je leven lang mee.” 

Heeft hij wrok jegens de Amerikanen, die verantwoordelijk waren voor het bombardement? “Nee, het was oorlog. Al snel hoorde ik van iemand uit het vakbondswerk dat het bombardement geen vergissing was. Ze moesten het station hebben, en de V&D, daar was de Duitse inlichtingendienst gevestigd. In een oorlog vallen heel veel onschuldige slachtoffers. ‘Nooit meer oorlog’, zei iedereen na 1945. Nou, een paar jaar later voerde Nederland zelf oorlog in Nederlands-Indië. Oorlog stopt niet, het zit in de mens ingebakken. Kijk wat de kinderen moeten meemaken in de oorlogsgebieden van nu: voor hen duurt de oorlog nog 80 jaar voort.”

Cor Teunissen sprak decennialang nauwelijks over de traumatische gebeurtenissen uit zijn jonge jeugd. De laatste jaren begon hij er toch over tegen zijn kinderen en kleinkinderen. 

Schoondochter Marleen Hermsen: “Na de oorlog was het ‘niet terugkijken, maar schouders eronder, we moeten door’. Maar naarmate mijn schoonvader ouder werd, zag je toch dat hij over zijn verdriet wilde praten en het verhaal doorgeven, zodat de slachtoffers niet vergeten zouden worden.” 

Stukje bij beetje schreven zij en haar kinderen het verhaal van opa Cor op, om hem te helpen dit trauma te verwerken. Daarna was de vraag: wat kunnen we nog meer doen? Dat werd een brief aan het Nationaal Comité 4 en 5 mei, met het verzoek tijdens de Nationale Dodenherdenking op De Dam aandacht te schenken aan de slacht offers van de Nijmeegse tragedie. 

Zij vonden – een beetje tot hun eigen verrassing – een gewillig oor. Teunissen werd uitgenodigd om samen met kleinzoon Max een krans te komen leggen op 4 mei 2020. Kleindochter Roos zou namens hem spreken tijdens de videoboodschap, die op televisie werd uitgezonden. De kranslegging ging uiteindelijk niet door vanwege de corona-lockdown, alleen koning Willem-Alexander en enkele regeringsleden waren op 4 mei op de Dam. De videoboodschap van Roos namens haar opa was wel te zien. In Nijmegen reageerden die avond veel Nijmegenaren – inclusief burgemeester Bruls – verrast op de aandacht die ’22 februari 1944’ plots kreeg. Bruls noemde het in De Gelderlander een erkenning – eindelijk – van het leed in zijn stad: “Ontroerend. De herdenking op die lege Dam was sowieso indrukwekkend. En dat er dan ook nog wordt stilgestaan bij het bombardement op Nijmegen. Ja, dat is balsem voor de Nijmeegse ziel.” 

Kleindochter Roos nu: “Het was mooi om dit samen met opa te doen. Hij was heel trots op ons en dankbaar dat hij het verdriet van de Nijmegenaren heeft kunnen delen. Nog steeds heeft hij het er moeilijk mee, maar hij weet dat hij altijd met zijn verhaal bij ons terecht kan.” Nog elk jaar bezoekt Cor Teunissen met zijn familie op 22 februari de herdenking bij ‘De Schommel’ in Nijmegen, en op 4 mei de dodenherdenking in zijn geboorteplaats Winssen.

‘Je draagt het je leven lang mee’

Over het bombardement van 22 februari 1944 zijn vele gedichten geschreven in de loop der jaren. De eerste meteen al, de dag na het drama, en nog steeds. De eerste gedichten getuigen van de onvoorstelbare gebeurtenis: de dreunende bommen, het rokende puin, de vretende vlammen, het leven in stukken gescheurd. Vaak ook wordt God aangeroepen. In andere staat de Stevenstoren centraal, of de kleuterschool waar bij het drama 24 kinderen het leven verloren. In recente gedichten gaat het ook over dromen en hoop. Hieronder een selectie. Ze verwoorden de stadspijn die de ramp van 22 februari 1944 veroorzaakte, pijn die tot op de dag van vandaag voelbaar is.

’n Stad
heel oud
Ligt hoog gebouwd
Op d’oevers van de Waal
Die langs haar spoelt
Breedstromend woelt
Om pijlers, sterk als staal

Gebrom
heel ver
“Se fliege wèr”
Is ’t woord op iedere mond
Zie daar, daar hoog!
In wijde boog…
Van afweer dreunt de grond.

Plots’ling
gehuil
Een doffe zuil
Van springende, splinterende bommen
De Steven stort in,
Een brand zonder zin
Jaagt weg de sneuv’lende drommen.

Enkele
seconden
sloegen wonden
in Keizer Karels stad
Machtige branden
Werkende handen
En vragen: “Waarom toch dat?”

“Nijmegen brandt!”
Ging door het land
De doordringende droevige mare
En steeg uit de zee
Van ellende en wee:
“Wil, Heer, Uw volk sparen!”

De oorlog woedt voort,
De volk’ren moord
Kent niet God’s eeuwige wet.
Uit deez puinhoop, zo stil,
Stijgt op onze wil:
“Noviomagum novem surget!”


De éen trok een pruillip, die morgen,
de ander was zacht als een lam.
In hun winterjas geborgen
vertrokken zij met de tram.

Vroeg reeds vangt aan in het leven
de eeuwige ommedool
naar wijsheid: wie kan haar geven?
Zij begint bij de kleuterschool.

Van blokken een toren bouwen
van woorden het eerste gebed
stilzitten, mond dicht houden
het geheim van het alphabet.

Maar ze blijven inwendig geloven
aan iemand die alles kan
als hij wil valt er speelgoed van boven
dáár zijn ze zeker van.

En ze denken dat als ze groot zijn
eindelijk álles mag;
ze schrikken niet van het noodsein
want het is klaarlichte dag.

Ze zien niet de juffrouw beven
ze tellen van één tot tien
Pas als het gebeurt zijn ze even
als kinderen, die een roofdier zien.

In hun winterjas geborgen
vertrokken zij met de tram.
De één trok een pruillip, die morgen,
de ander was zacht als een lam.



beelden dwarrelen
denkend aan dromen en hoop
een kindertekening achter op
mijn vaders printpapier
A3 en liggend met geperforeerde
randen vol gaatjes

en ook de tekening
al gauw niet meer naar mijn zin
krassen, doorhalen, nu opnieuw
ik ging beelden schrijven
met woorden tekenen, verhalen

dat papier met die randjes en
geprinte puntjes in eindeloze reeksen tekens
werd krassend en piepend uitgespuugd
door de printer op onze zolder
het mechaniek ratelde, die herinnering
brengt mij verder terug

verder terug de tijd in, van ijzer op ijzer
een rammelende tram
op weg naar boven door de Stikke Hezelstraat
in de verte geronk van motoren
van nog meer vliegtuigen, weet ze
gevaarlijke vracht met onbekende bestemming

ze haast zich
naar onderkelderde veiligheid
in haar hoofd hoop op
witte wolken fluitenkruid,
op vogels die
de lente zingen

dromerig staart ze
stof dwarrelt omhoog
in het spaarzame licht
vangt ze beelden met haar potlood
gepriegeld in de kantlijn van
haar waardevolle schoolschrift

het was een stralende dag
helder de lucht waaronder ik stroomde
tot spreeuwen alles donker kleurden
ze aten de zon en ademden stof

zilveren slingers braken het glas
klapten mantels en vestingen open
woest en vurig brulde het hart
voordat het viel en tot stilstand kwam

toen de rook was opgetrokken
hingen dromen in de bomen
landden namen op mijn golven
ik fluisterde ze
en bracht ze naar zee

nog altijd fluit ik melodieën
die ik die dag ving in de wind
glijden mijn druppels langs stalen tranen
glinsteren in het ochtendlicht

en op mijn oevers valt het blad
duwt lente straks weer knoppen open
afgedwaalde spreeuwen landen
zachtjes in het dons

Wij hebben het allen gezien en gehoord…
De dreunende bommen,
Het rokende puin,
De vretende vlammen…
Ach, hoe velen zijn hier vermoord…

En allen deelden in smart en pijn…
De bloedende mensen,
Het stervende dier,
De brandende bommen…
Een zee vol tranen is hier te klein…

Het onbegrijpelijke is hen gebeurd…
De schreiende moeder,
De starende man,
De bevende kinderen…
Het leven ineens in stukken gescheurd…

Wij hebben het allen gezien en gehoord…
De vallende torens,
De brekende huizen,
De splijtende harten…
Ach God, ze hebben ons allen vermoord!

Hoop is het ding
dat schuilt in rozerood in diepblauw in geel
schittert in de dichte mist over de rivier op een stille morgen
dat piept tussen het spinrag in de velden

dat ik soms zie wachten in de vacht van
de hond glanzen op de natte koeienneus hangen aan de vleugel van
een overvliegende zwaan
dat zich verstopt tussen de regels

xxx het komt weer goed,
ik kom snel terug houd moed

Hoop is het ding dat zuchtend rust zo nu en dan
kwettert kust krabbelt schittert glimt maar meestal
onzichtbaar voor je keukenraam zit en wacht
tot het weer beter gaat.

800 zielen
800 dromen
teniet in 23 seconden
teniet? Nee, zeker niet!
Deze dromen zijn teruggekeerd
met de ochtend dauw
en hebben gauw
hun bestemming gevonden in jou.
Jouw dromen zijn hun dromen
Jaag je dromen daarom na
Maak je dromen waar
Laat die zielen schijnen
met hun licht op hun dromen
die hun bestemming hebben gevonden in jou.

De stadspijn verwoord: gedichten

De slachtoffers van het bombardement van 1944 droomden over de toekomst. De een wilde wielrenner worden, een ander rechter of smid, net als zijn vader. Ze droomden over carnaval, een huwelijk, zeilen in de natuur. Met het drama vervlogen die dromen voorgoed. 

Dat bracht Rob Jaspers, die zich voor de expositie 

 bezighield met de dromen van de slachtoffers toen op de vraag: ‘Waar dromen mensen nu van? Hoe zien ze de toekomst? Wat zijn hun wensen voor een volgende generatie?’ 

Hij vroeg tientallen Nijmegenaren, jong en oud, bekend en onbekend, hun toekomstdromen op papier te zetten. Niet om die nu te publiceren, maar om in een tijdcapsule te stoppen, die pas over 45 jaar geopend wordt. Maar hij mocht er wel een eerste blik op werpen. 
De jeugd hoopt dat de wereld schoner wordt, dat er een einde komt aan de lucht-, bodem- en watervervuiling. Een wereld ook, waarin ze kunnen leven in vrede en vrijheid. Daarnaast zijn er hun persoonlijke wensen, zoals een doorbraak als voetballer, of een loopbaan als dierenarts. 
Ouderen noteren hun herinneringen aan de (na)oorlogse jaren en hopen dat Nijmegen zich nog sterker zal manifesteren als de stad van compassie. Dat er een tijd komt zonder cynisme en Nijmegen een stad blijft waar verschillen worden gevierd. En dat er ook over 45 jaar nog te genieten valt van die prachtstad aan de Waal. 

Inmiddels heeft Jaspers zo’n 150 toekomstbrieven binnen. Aanleveren kan nog tot 22 februari. Op 29 februari worden ze opgeborgen in een verzegelde tijdcapsule. Die is gemaakt door leerlingen van het ROC Technovium en wordt ingemetseld in de kelder van de nieuwbouw aan de Bloemerstraat, Doddendaal. Hier werden bij het bombardement van 22 februari 1944 woonhuizen en winkels weggevaagd, waarbij vele doden vielen. 

De nieuwbouw op de hoek van de Bloemerstraat en Doddendaal. In de kelder wordt de tijdcapsule ingemetseld. [Foto: Eveline van Elk]

Pas in februari 2069, bij de 125ste herdenking van dat bombardement, gaat de capsule weer open en weten we waar de Nijmegenaren anno 2024 van droomden. 

Diverse bekende (oud-)Nijmegenaren hebben hun toekomstdromen op papier gezet om in de tijdcapsule bewaard te worden tot februari 2069. Onder hen schrijvers, dichters, politici, mensen die in het maatschappelijk leven een vooraanstaande rol spelen: Thomas Verbogt, Annemarie Haverkamp, Steffie van den Oord, Sinan Can, Qader Shafiq, Willem Claassen, Marcel Rözer, Dirk Lotgerink, Leo van Stijn, Toine Heijmans, Djeekop de Dichter, Victor Vroomkoning, Mariët Mensink, Mac van Dinther, Storay Ahmadi, Boudewijn Corstiaensen, Hendrik-Jan Derksen, Teddy Vrijmoet, Wouter van Eck, Tessa de Loo, Lisa Westerveld, Marijke Synhaeve, Paul Depla, burgemeester Hubert Bruls en oud-burgemeester Ed d’Hondt.

Bij uitzondering wordt één brief hieronder openbaar gemaakt. Het gaat om de toekomstdroom van schrijver en dichter Willem Claassen (41 jaar). Dit is zijn verhaal aan de Nijmegenaren van 2069.

Zo’n twintig jaar voordat ik aan het schrijven van dit stuk begon, daalde ik op deze plek (Bloemerstraat - Doddendaal) weleens af naar een kelder. Daar bevond zich de Inferno, een van de laatste discotheken in de Nijmeegse binnenstad. De muziek stond me niet echt aan, de mensen wel. Ik heb me prima vermaakt. Pas nu bedenk ik hoe wrang de naam van de discotheek was. Die verwees ongetwijfeld naar de hel, passend bij een kelder, en naar het nummer van The Trammps. Of het ook naar het bombardement van 1944 verwees, vraag ik me ten zeerste af. 

Op momenten dat ik in de Inferno wat onhandige danspasjes maakte en bier dronk, heb ik nooit gedacht aan de oorlog. Ook niet aan de speculaas, het beschuit en het bruin volkoren (half en heel) die tot vlak voor het bombardement boven de kelder werden uitgekozen en verkocht, bij bakkerij Maassen. Misschien maar goed ook. Het mooie aan vrijheid is dat je er niet over na hoeft te denken, want precies dat is vrijheid. Al is het voor het behoud ervan verstandig om het zo nu en dan wel te doen. 

Het idee is dat ik mijn dromen en wensen voor de toekomst verwoord in dit stuk, maar eigenlijk ben ik vooral nieuwsgierig. Welke lading heeft het woord ‘vrede’ op het moment dat dit gelezen wordt? En het woord ‘klimaat’? Welke rol hebben dieren in de samenleving? Aan dat laatste moet ik denken omdat ik zojuist een kat de Bloemerstraat zag oversteken. Een prachtexemplaar met bruine, zwarte en witte vlekken. Gelukkig kwam er geen verkeer aan en haalde ze heelhuids de overkant. Hoe zit het met het verkeer? Rijden er nog auto’s en stadsbussen door de Bloemerstraat? 

De kat zal zeker niet meer leven als dit gelezen wordt en ikzelf – 41 lentes tijdens het schrijven – hoogstwaarschijnlijk ook niet meer. Maar dromen gaan langer mee dan mensen en dieren. Ze hangen boven de stad en ze zijn niet van plan om ooit weg te gaan. Deze plek heeft een enorme klap gekregen en in brand gestaan. Later werd er gedanst. Zo zal het altijd gaan, denk ik, hoop ik. Welke ramp er ook over deze plek en deze stad raast, er zal weer gedanst worden. Al wens ik natuurlijk een toekomst zonder rampen, alleen maar dansen, heel veel dansen. Ook als de muziek je niet helemaal aan staat. 

VERHALEN BOMBARDEMENT NIJMEGEN 1944

VERHALEN DIE VERTELD MOETEN WORDEN

Verdieping